Osmanlıca/Vezinler
Türkçe gramerinde, kısa köklere eklenilen ekler ile yeni kelimeler türetilmektedir. Örneğin "susmak" fiilini geçişli yapmak için -tır ekini ekleriz, "susturmak" olur. Bu sebeple Türkçe sondan eklemeli diller kategorisine girer.
Arapça kelimeler ise genellikle üç ünsüzden oluşan bir köke dayalıdır. Buna sülasi kök adı verilmektedir. Bu ünsüzleri vezin ismi verilen kalıplara yerleştirerek yeni kelimeler türetiriz. Örneğin سكون (sükûn) kelimesinin kökünü oluşturan س ك ن harflerini تفعیل (tefˁîl) veznine ekleyince "sakinleştirmek" anlamına gelen تسكین (teskin) masdarını elde ederiz. Osmanlıcada Arapça kökenli sözcüklerin hangi kökten hangi vezinle türetildiği konusu, bu sahada uzmanlaşmaya çalışan kişiler için mühim bir husustur. Zira Arapça sözcüklerin harekesiz şekilde yazıldığı Osmanlıcada kelimeleri doğru teşhis edebilmek için vezin bilgisi büyük kolaylık sağlamaktadır.
Vezinlerin adları sülasi kökleri temsilen sabit üç ünsüzün kullanılmasına dayanır: ف ع ل yani f, ˁ (ayn) ve l. Bu üç ünsüz cebirdeki x, y ve z gibidir. Yerlerine istediğimiz ünsüzleri ekleyerek yeni kelimeler türetebiliriz. Örneğin شمس şems sözcüğünde üç ünsüz bulunmaktadır: ش ,م ,س ş, m, s. Bu sözcüğün vezni sözcükteki ünlüyü de yerine koyduğumuzda فَعْل faˁl şeklinde olur.
Eğer bir sözcükte sülasi kökten başka ünsüzler de bulunuyorsa bunlar da veznin adına eklenir. Mesela معرفت maˁrifet sözcüğünde kök ع ,ر ,ف yani Ayn, Re ve Fe'dir. Mim ve Te ünsüzleri ise kelime türetmede kullanılan ekleme ünsüzlerdir. Kökün yerine ف ع ل ünsüzlerini koyduğumuzda sözcüğün vezni مفعلة mefˁile(t) olarak bulunur.
Düzensizlikler (Aksam-ı Seba)
[değiştir]Sahih Kökler
[değiştir]Çekimlenirken çok bir düzensizlik göstermeyen köklere sahih kökler denir. Bu köklerin içinde و (vav) veya ی (ye) harfi bulunmaz.
Ünsüzlerinden birisi hemze olan köklere mehmuz kökler denir. Bu kökler çoğunlukla düzenlidir, ancak bazı vezinlerde nadiren düzensizlikler olabilir.
Son iki ünsüzü aynı olan köklere de muzaaf kökler denir. Bunlar da nadiren düzensizlik gösterir.
Tamamen düzenli köklere ise salim kökler denir.
Mutel Kökler
[değiştir]Eğer bir sülasi kökte و (vav) veya ی (ye) harflerinden birisi bulunuyorsa, bu ünsüzler sık sık düzensizliklere sebep olur. Bu sebeple Vav ve Ye ünsüzlerine illetli harfler denilir.
İlk ünlüsü Vav veya Ye olan köklere misal kökler denir, çünkü bu kökler vav veya ye içeren köklerden en düzenli, yani salim köklere en çok benzeyen olandır. İlk ünlünün Ye olması nadirdir, ancak Vav ile başlayan kökler bolcadır. Örnek olarak وجود (vücut) kelimesi, افعال (if'âl) vezninde Vav'ını kaybeder ve ایجاد (icat) şekline bürünür.
Ortadaki harfi Vav veya Ye olan köklere ise ecvef kökler denir. Ecvef kökler daha sık düzensizlik gösterirler. Örnek olarak دور (devir) kelimesi, فاعل (fâ'il) veznine getirildiğinde Vav, Hemze'ye dönüşür ve دائر (dair) olur.
En düzensiz olan kökler de son harfi Vav veya Ye olanlardır. Bu köklere nakıs kökler denir. Bu kökler o kadar düzensizdir ki, bazı durumlarda Vav veya Ye'nin varlığını fark etmek oldukça zordur.
| Osmanlıca İçindekiler | ||
|---|---|---|
| Giriş - Alfabe - Metinler | ||
| İmlâ | Kelime Bilgisi | |
| Türkçe Unsurlar | ||
| Arapça ve Farsça Unsurlar | ||