Osmanlıca/Vezinler
Arapçada Sözcük Türetme ve Vezin Sistemi
[düzenle]Arapçada kelimeler genellikle üç ünsüzden oluşan bir köke dayanır. Bu yapılara sülasi kök adı verilir. Bu kökler, vezin adı verilen kalıplara yerleştirilerek yeni anlamlar taşıyan sözcükler türetilir. Örneğin, س ك ن harflerinden oluşan kök, تفعیل (tefʿîl) veznine yerleştirildiğinde "sakinleştirmek" anlamına gelen تسكين (teskīn) kelimesi elde edilir.
Bu sistem, özellikle Arapçanın yoğun olarak kullanıldığı Osmanlı Türkçesi metinlerinde sözcük kökenini ve anlamını analiz etmek açısından büyük önem taşır. Osmanlıcada Arapça kökenli kelimeler çoğunlukla harekesiz olarak yazıldığı için, hangi kökün hangi vezinle kullanıldığını bilmek kelimeyi doğru anlamlandırmak açısından kolaylık sağlar.
Vezinlerin Yapısı
[düzenle]Vezinler, sabit üç harften oluşan ve kökü temsil eden ف، ع، ل (f, ʿayn, l) harfleri üzerine inşa edilir. Bu harfler, cebirdeki x, y, z gibi işlev görerek yerine kök ünsüzleri yerleştirilir. Örneğin, ش م س (ş-m-s) ünsüzlerinden oluşan şems (güneş) kelimesi, sesli harflerle birlikte فَعْل (faʿl) veznine uyar.
Eğer bir kelimede kök dışında başka ünsüzler de bulunuyorsa, bunlar da vezin yapısına dahil edilir. Örneğin, معرفت (maʿrifet) kelimesinin kökü ع،ر،ف (ʿayn, r, f) harfleridir. Başındaki م (mîm) ve sonundaki ت (te) harfleri türetme ekidir. Bu durumda kelimenin vezni مَفْعَلَة (mefʿale) şeklinde olur.
Aksam-ı Sebʿa (Yedi Kök Türü)
[düzenle]Arapça kökler, düzenlilik durumlarına göre yedi gruba ayrılır:
Sahih Kökler
[düzenle]Çekimlenirken düzensizlik göstermeyen köklere sahih kökler denir. Bu kökler genellikle و (vav) veya ي (ye) harflerini içermez.
- Salim kök: Tamamen düzenlidir, hiçbir özel çekim kuralı gerekmez. - Mehmuz kök: Ünsüzlerinden biri hemze olan köklerdir. Bazı vezinlerde küçük sapmalar olabilir. - Muzaaf kök: Son iki ünsüzü aynı olan köklerdir. Genelde düzenlidir.
Muʿtel Kökler
[düzenle]و (vav) ve ي (ye) harflerinden birini içeren köklerdir ve çeşitli düzensizliklere neden olurlar. Bu harfler illetli harfler olarak bilinir.
- Misal: İlk harfi illetli olan köklerdir. Örn: وجود (vücûd) → إيجاد (îcâd) vezin değişiminde vav düşer. - Ecvef: Ortadaki harfi illetli olan köklerdir. Örn: دور (devr) → دائر (dâʾir) formunda hemzeye dönüşüm olur. - Nakıs: Son harfi illetli olan köklerdir. En düzensiz türdür; vav veya ye düşebilir veya tamamen değişebilir. - Lefîf: İki harfi illetli olan köklerdir. Karmaşık çekim kuralları vardır.
Osmanlıcada Kullanımı
[düzenle]Osmanlı Türkçesi, Arapça sözcükleri harekesiz biçimde yazdığı için, vezin bilgisi özellikle yazılı metinlerde kelime anlamının ve yapısının doğru çözümlenmesi açısından büyük önem taşır. Vezin sistemini bilen biri, kelimenin hangi kökten türediğini, ne tür anlam kaymaları içerdiğini ve hangi kalıba göre çekimlendiğini kolaylıkla anlayabilir.
| Osmanlıca İçindekiler | ||
|---|---|---|
| Giriş - Alfabe - Metinler | ||
| İmlâ | Kelime Bilgisi | |
| Türkçe Unsurlar | ||
| Arapça ve Farsça Unsurlar | ||