Osmanlıca/Masdarlar

Arapça fiiller, Osmanlıca'ya doğrudan geçmez. "Masdar" denilen isimleşmiş hâlleri geçer. Masdarlar, şekillerine göre 4'e ayrılırlar:

• Sülasi Mücerred Masdarlar
• Mimli Masdarlar
• Mezidün Fih Masdarlar
• Mecul Masdarlar

Bu makalede bu masdarları inceleyeceğiz

Sülasi Mücerred Masdarlar

Sülasi köklerin başlarına bir harf eklemeden elde edilen masdarlara sülasi mücerred masdarlar denir. Bu masdarlar, fiillerin en temel anlamını taşırlar. Bu tür masdarların 30'a yakın vezni vardır, bunların en sık kullanılanları aşağıdadır:

Vezin	Latin Harfleriyle	Örnekler
فَعْلْ	faˁl	أمر ترك ذوق فرق حرب حرف ردّ ضمّ فنّ نبض وصف
فِعْلْ	fiˁl	فعل علم زكر جسم فكر طبّ اذن عرق شعر
فُعْلْ	fuˁl	حكم ظلم عمر فحش شكر لطف جرم
فَعَلْ	faˁal	شفق شرف وطن خبر غضب نظر هدف أبد ضرر
فَعَالْ	faˁâl	دوام زوال خیال سلام أذان جزا كباب
فُعُولْ	fuˁûl	سكون وجود هجوم لزوم غرور حضور دخول خروج
فَعْلَة	faˁle(t)	ضربه فضله غفلت رغبت رحمت نفرت
فِعْلَة	fiˁle(t)	ذلّت دقّت فقره قسمت شركت ملّت
فُعْلَة	fuˁle(t)	نسخه رتبه شبهه شهرت
فَعَالَة	faˁâle(t)	جسارت شهادت كهانت فراغت وكالت
فِعَالَة	fiˁâle(t)	شكایت جنایت سیاست ضیافت زیارت
فُعُولَة	fuˁûle(t)	سكونت حكومت خشونت رطوبت
فِعْلَان	fiˁlân	عصیان عرفان وجدان رضوان
فُعْلَان	fuˁlân	بحران شكران خسران
فَعَلَان	faˁalân	هیجان جریان غلیان

Hangi fiilin hangi vezinde masdar oluşturacağı çoğunlukla semaidir, yani belirli bir kurala bağlı değildir. Ancak, kesin bir şey söylemek mümkün olmasa da bazı kaideler mevcuttur.

1. Faˁl veznindeki masdarlar genellikle geçişli (müteaddi) olur.
   • سوق (bir şeyi sevk etmek)
   • ضرب (bir şeyi darb etmek)
   • ترك (bir şeyi terk etmek)
2. Fuˁûl, fuˁûle(t) ve faˁalân veznindeki masdarlar genellikle geçişsiz (lazım) olur.
   • وجود (bulunmak)
   • سكون (sessiz olmak)
   • دخول (girmek)
   • خروج (çıkmak)
   • رتوبت (yaş olmak)
   • جریان (akmak)
   • طیران (uçmak)
3. Kötü şeylerden bahsetmek için fuˁl vezni kullanılır.
   • ظلم
   • فحش
   • جرم
4. Faˁle(t) vezni, bir eylemin 1 kere yapıldığını belirtmek için kullanılabilir.
   • ضربه → ضرب
   • جلسه → جلوس
5. Renkler genellikle fuˁle(t) vezninde olur.
   • حمرت (kırmızılık)
   • سمرت (esmerlik)
   • صفرت (sarılık)
6. Hastalıklardan bahsetmek için sık sık faˁal vezni kullanılır.
   • تعب (yorgunluk)
   • وجع (ağrı)
   • عرج (topallık)
   • عمل (ishal)
7. Fiˁâle(t) ve faˁâle(t) vezni sık sık sanat, makam veya meslek belirtmek için kullanılır.
   • تجارت
   • ریاست
   • خطابت
   • ولایت
   • نظارت
8. Akrabalık bildirmek için fuˁûle(t) vezni kullanılır.
   • أبوّت (babalık)
   • أمومت (annelik)
   • عمومت (amcalık)
   • أخوّت (kardeşlik)
9. Faˁalân vezni çoğunlukla hareket, ıztırap veya değişim bildirir.
   • طیران (uçmak)
   • جریان (akmak)
   • غلیان (kaynamak)

Mimli Masdarlar

Başına م (mim) harfi eklenerek yapılan masdarlara mimli masdarlar denir. Bunların en sık kullanılan 4 vezni vardır.

Vezin	Latin Harfleriyle	Örnekler
مَفْعَلْ	mefˁal	مقسد مسلك مبلغ مذهب مصرف
مَفْعَلَة	mefˁale(t)	مشغله مسأله مشورت
مَفْعِلْ	mefˁil	منطق مولد
مَفْعِلَة	mefˁile(t)	مغفرت معرفت معذرت

İlerleyen makalelerde görüleceği gibi bu vezinler ayrıca ism-i zaman ve mekân da yapmaktadır.

Muzâaf (son iki ünsüzü aynı) köklerde tekrarlanan harfler birleşir; محلّ (mahall), محبّت (mahabbet) örneklerindeki gibi.

Mefˁil ve mefˁile(t) vezni çoğu zaman misâl (ilk ünsüzü vav olan) kökler tarafından kullanılır. Ecvef (ortadaki ünsüzü vav veya ye olan) köklerde ortadaki ünsüz düşer, onun yerine ikinci hecedeki ünsüz uzatılır; مجاز (mecâz, جواز kökünden), مسافه (mesâfe, س و ف kökünden), معیشت (maˁîşet, ع ی ش kökünden) örneklerindeki gibi.

Mezidün Fih Masdarlar

Mezidün Fih masdarlar, yukarıda anlatılan masdarlardan farkı olmak üzere fiilin anlamında önemli bir değişikliğe sebep olurlar. Türkçede 4 çatı vardır; edilgen, ettirgen, dönüşlü ve işteş. Arapçada bu çatılar, Mezidün Fih masdarlar yoluyla elde edilir.

• Müteaddi yani geçişli masdarlar, bir nesneye sahiptirler.
• Lazım yani geçişsiz masdarlar, nesnesizdirler.
• Mutavaat yani dönüşlülük ise nesnenin özneyle aynı olduğu anlamına gelir. Müteaddi masdarlardan türer.
• Müşareket yani işteşlik ise, özne ve nesnenin bir işi karşılıklı yaptığı anlamına gelir.

Bu vezinler, aşağıda verilmiştir.

ˀifˁâl vezni

إِفْعَالْ

ˀifˁâl vezni, geçişsiz sülasi mücerred masdarları geçişli yapar. Geçişli masdarları ise bir derece daha geçişli yapar. Bazen, geçişli sülasi mücerred masdarlarla aynı anlama sahip olabilir.

S. Mücerred	دخول	صرف	خروج	سكون	مشغله	سلام	خبر	جمع	بلوغ
ˀifˁâl Vezni	ادخال	اصراف	اخراج	اسكان	اشغال	اسلام	اخبار	اجماع	ابلاغ

Düzensizlikler

İlk ünsüz و (Vav) veya ء (Hemze) ise ilk ünsüz ی (Ye)'ye dönüşür.

S. Mücerred	وجود	أمانت	وضوح	وجیبه
ˀifˁâl Vezni	ایجاد	ایمان	ایضاح	ایجاب

İkinci ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda, ikinci ünsüz düşer ve sona -ة eki eklenerek kelime müennes yapılır.

S. Mücerred	زوال	دور	فائده	عونه	حال	ضیافت	جواز	دوام
ˀifˁâl Vezni	ازاله	اداره	افاده	اعانه	احاله	اضافه	اجازت	ادامه

Son ünlünün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ise son ünlü ء (Hemze)'ye dönüşür, ama Osmanlıcada nadiren yazılır.

S. Mücerred	لغو	وفا	عطیه
ˀifˁâl Vezni	الغا	ایفا	اعطا

Tefˁîl Vezni

تَفْعِیلْ

Tefˁîl vezni de, ˀifˁâl vezni gibi kelimeleri geçişli yapar.

S. Mücerred	علم	سكون	سلام	نظم	درس	عجله	شرف	كبر	أمانت
Tefˁîl Vezni	تعلیم	تسكین	تسلیم	تنظیم	تدریس	تعجیل	تشریف	تكبیر	تأمین

Ayrıca, bir şeyi bir şekilde kabul etmek, bulmak, görmek gibi anlamlar için de tefˁîl vezni kullanılır. Bir şeyin oluştuğu şeyi göstermek için de tefˁîl vezni kullanılır.

S. Mücerred	صدق	جهالت	حسن	شكل
Tefˁîl Vezni	تصدیق	تجهیل	تحسین	تشكیل

Sayılar, tefˁîl veznine sokularak o sayıya bölmek, ayırmak anlamı elde edilebilir.

Sayı	واحد	ثلاثه	أربعه	خمسه
Tefˁîl Vezni	توحید	تثلیث	تربیع	تخمیس

Bazı özel dinî ifadeleri söylemek anlamında da tefˁîl vezni kullanılır.

تكبیر

تهلیل

تحمید

تسبیح

Düzensizlikler

Tefˁîl vezninde tek düzensizlik, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olduğu durumlardadır. Bu durumlarda, Vav veya Ye'nin yerine bir ة (Yuvarlak Te) gelir.

S. Mücerred	وصایت	خلا	اثنان	أدا
Tefˁîl Vezni	توصیه	تخلیه	تثنیه	تأدیه

Az sayıda Vav veya Ye içermeyen kökler de düzensiz bir şekilde müennes olurlar.

S. Mücerred	هلاك	-
Tefˁîl Vezni	تهلكه	تجربه

Müfâˁale(t) vezni

مُفَاعَلَة

Bu vezin müşareket (işteşlik), yani bir eylemin iki veya daha fazla kişi arasında yapıldığını belirtmek için kullanılır. Bazen bir eylemin devamlı gerçekleştiğini göstermek için kullanılır.

S. Mücerred	زكر	حرب	خبر	ترك	نظر	لزوم	دوام
Müfâˁale Vezni	مزاكره	محاربه	مخبره	متاركه	مناظره	ملازمت	مداومت

Bazen ise sülasi mücerret masdarlarla eş anlamlıdır.

S. Mücerred	خفظ	سفر	طلب	شهادت	هجرت
Müfâˁale Vezni	مخافزه	مسافرت	مطالبه	مشاهده	مهاجرت

Bazen de işteşlik dışında başka anlamları ifade etmek için de kullanılır. Bu şekilde hem geçişli, hem de geçişsiz olabilir.

S. Mücerred	عمل	عونه	عین	بلوغ	نسبت	طبق	حساب
Müfâˁale Vezni	معامله	معاونت	معاینه	مبالغه	مناسبت	مطابقت	محاسبه

Düzensizlikler

Son harfin و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda ا (elif)'e dönüşür.

S. Mücerred	جزا	كفایت	سویه
Müfâˁale Vezni	مجازات	مكافات	مساوات

Son iki ünsüzün aynı olması durumunda aralarındaki ünlü düşer. Örnek eklenecektir

Tefeˁˁul Vezni

تَفَعُّلْ

Bu vezin, tefˁîl veznindeki masdarları dönüşlü yapar.

S. Mücerred	علم	بلوغ	سلام	شكل	قدم	عین	شرف	كبر	أثر
Tefˁîl Vezni	تعلیم	تبلیغ	تسلیم	تشكیل	تقدیم	تعیین	تشریف	تكبیر	تأثیر
Tefeˁˁul Vezni	تعلم	تبلغ	تسلم	تشكل	تقدم	تعین	تشرف	تكبر	تأثر

Ancak bu vezinde var olan her masdarın tefˁîl vezni Türkçede kullanılmaz.

S. Mücerred	شكر	حال	خیال	حمل
Tefeˁˁul Vezni	تشكر	تحول	تخیل	تحمل

Düzensizlikler

Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda yerine ye gelir, bir önceki ünsüzün harekesi de Esre'ye çevrilir.

S. Mücerred	منی	جلا
Tefeˁˁul Vezni	تمنی	تجلی

Tefâˁul Vezni

تَفَاعُلْ

Bu vezin müfâˁale veznindeki masdarları dönüşlü, sülasi mücerret masdarları da işteş yapar. Bazen isimler bu vezne sokulup Türkçedeki -laşma/-leşme eki gibi fiilleştirilir. Bazen de fiilin samimi olmadığını veya yapmacık olduğu anlamı katar.

S. Mücerred	جهالت	غفلت	بارز	وضع	قبول	عمل	عونه	-	نسبت
Müfâˁale Vezni	-	-	-	-	-	معامله	معاونت	موافقت	مناسبت
Tefâˁul Vezni	تجاهل	تغافل	تبارز	تواضع	تقابل	تعامل	تعاون	توافق	تناسب

Düzensizlikler

Tefeˁˁul vezni ile aynı şekilde, son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda Vav ise Ye'ye çevrilir, ve sondan ikinci ünsüzün harekesi Esre yapılır.

S. Mücerred	دوا	عالی
Tefâˁul Vezni	تداوی	تعالی

ˀiftiˁâl Vezni

إِفْتِعَالْ

ˀiftiˁâl vezni, çoğunluka dönüşlü masdarlar yapmak için kullanılır. Bazen beklenmedik anlamlara da sebep olabilir, bazen de sülasi mücerret masdarlarla da eş anlamlı olabilir. Çok sık kullanılan bir vezindir.

S. Mücerred	رجوع	لزوم	نقل	قدرت	نظم	جمع	خصوص	حساب	مشغله
ˀiftiˁâl Vezni	ارتجاع	التزام	انتقال	اقتدار	انتظام	اجتماع	اختصاص	احتساب	اشتغال

Düzensizlikler

Eklenen ت (Te) harfi, ilk ünsüze göre değişime uğrar.

• İlk ünsüzün ص (Sad), ض (Dad) veya ط (Tı) olması durumunda, ت (Te) yerine ط (Tı) harfi ilave edilir.
• İlk ünsüzün ز (Ze) veya د (Dal) olması durumunda, ت (Te) yerine د (Dal) harfi ilave edilir.
• İlk ünsüz و (Vav) ise düşer, onun yerine ت (Te)'nin üstüne şedde gelir.
• İlk ünsüz ء (Hemze) ise ی (Ye)'ye dönüşür.

S. Mücerred	ضرب	صلح	طرد	زحمت	دعوت	وحدت	ألفت
ˀiftiˁâl Vezni	اضطراب	اصطلاح	اطّراد	ازدحام	ادّعا	اتّحاد	ایتلاف

İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Ancak kökte başka bir düzensizlik daha varsa bu gerçekleşmez.

S. Mücerred	عودت	شوق
ˀiftiˁâl Vezni	اعتیاد	اشتیاق

S. Mücerred	سویه	زوج
ˀiftiˁâl Vezni	استوا	ازدواج

Üçüncü ünlü و (Vav) veya ی (Ye) ise ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz.

S. Mücerred	بلا	عنایت	نحایت	كفایت	دعوت
ˀiftiˁâl Vezni	ابتلا	اعتنا	انتحا	اكتفا	ادّعا

ˀinfiˁâl Vezni

إِنْفِعَالْ

Bu vezin pasif, kendiliğinden olan ve geçişsiz masdarlar yapmak için kullanılır.

S. Mücerred	فعل	كشف	حلّ	حصر	قلب	طبع	طبق
ˀinfiˁâl Vezni	انفعال	انكشاف	انحلال	انحصار	انقلاب	انطباع	انطباق

Düzensizlikler

İkinci ünsüzün و (Vav) olması durumunda ی (Ye)'ye dönüşür. Kökte başka bir düzensizlik varsa bu gerçekleşmez.

S. Mücerred	سوق	زاویه
ˀinfiˁâl Vezni	انسیاق	انزوا

Son ünsüzün و (Vav) veya ی (Ye) olması durumunda son ünsüz ء (Hemze)'ye dönüşür, bu da Osmanlıcada çoğu zaman yazılmaz.

S. Mücerred	زاویه
ˀinfiâl Vezni	انزوا

ˀistifˁâl Vezni

إِسْتِفْعَالْ

Bir eylemi yapmayı istemek, veya arzulamak anlamı katar. Bazen de bir masdara "olduğu gibi kabul etmek" anlamı katar.

S. Mücerred	ثقلت	لزوم	خروج	حكم	عمل	حسن	خفیف	كشف	خبر
ˀistifˁâl Vezni	استثقال	استلزام	استخراج	استحكام	استعمال	استحسان	استخفاف	استكشاف	استخبار

Düzensizlikler

Bu veznin düzensizlikleri, ˀifˁâl vezninin düzensizlikleriyle aynıdır.

S. Mücerred	وضوح	ولایت	اذن	راحت	فائده	حال	عفو	منی	غنا
ˀistifˁâl Vezni	استیضاح	استیلا	استیذان	استراحت	استفاده	استحاله	استعفا	استمنا	استغنا

Mecul Masdarlar

İsimlerin sonuna یة (-iye(t)) eki gelerek elde edilen masdarlara mecul masdarlar denir.

Yalın	مشغول	جاهل	مدنی	اسلام	انسان
Mecul Masdar	مشغولیت	جاهلیت	مدنیت	اسلامیت	انسانیت

Osmanlıca İçindekiler
Giriş - Alfabe - Metinler
	İmlâ	Kelime Bilgisi
Türkçe Unsurlar	Ünlüler Ünsüzler Ekler	Kefli Kelimeler Basit Bağlaçlar Zamirler Zarflar
Arapça ve Farsça Unsurlar	Ses Bilgisi Vezinler Masdarlar İsm-i Fâil ve Mefûller Türemiş İsimler İsmin çekimlenmesi Tamlamalar	Harf-i Cerler Farsça Ekler Bağlaçlar Farsça ve Arapça Sayılar