Ön-Türkçe/Sesbilim

Ön-Türkçe söyleyişe hoş geldiniz. Söyleyiş hakkında daha genel açıklamalar önceki derste bulunabilir.

Sessizler

		Çiftdudaksıl	Dişsil ya da dişyuvasıl	(Ön) Damaksıl	Artdamaksıl	Gırtlaksıl
Patlamalı ve sızmalı	Ötümsüz	*p	*t	*⟨č⟩ t͡ʃ	*k
	Ötümlü	*b	*d		*g
Sürtünmeli			*s			*h
Genizsil		*m	*n	*⟨ń⟩ nʲ	*ŋ
Sürtünmesiz	Yansürtünmesiz		*l	*⟨ĺ⟩ lʲ
	Sürtünmesiz		*r	*⟨ŕ⟩ rʲ
Yarı ünlü				*⟨y⟩ *j

Ön-Türkçede */ʃ/ ve */z/ sesbirimleri yoktur, bunun yerine sesbirimler *ĺ ve *ŕden geliştirilmiştir. Özgün *ń sesbirimi modern Türk dillerinde hiçbir yerde bulunmamaktadır, ancak tarihsel nedenlerle yeniden yapılandırılmıştır (ör. *ańaŕ, kayıp bir kök olan *ań- kökünden türemiştir, bkz. *ań-gɨr- > Kazakça аңызақ). Ünlüler arası ve sözcük sonu konumlarında, /b/, /d/ ve /ɡ/ sırasıyla /β/, /ð/ ve /ɣ/ sesbirimsel değişkenleri olarak söylendi. Bu tür sesbirimsel değişkenlikler, Türkçe dağ ← *tag "dağ", deve ← *tebe "deve" ve ayak ← *adak "ayak" gibi türeyen sözcüklerden bilinebilir. Ayrıca, /k/, kalın ünlülere bitişik olduğunda /q/ olarak da söylenir.

Sesliler

	ince		kalın
	düz	yuvarlak	düz	yuvarlak
kapalı	*i	*⟨ü⟩ *y	*⟨ï⟩ *ɨ	*u
orta	*⟨ẹ⟩ *e	*⟨ö⟩ *ø~œ	*⟨ạ⟩ *ə	*o
açık	*⟨e⟩ *ɛ		*⟨a⟩ *ä

Tüm ünlüler kısa ve uzun ünlülere ayrılmaktadır. Uzun ünlüler, ünlülerin üstündeki uzatma imleriyle gösterilir, bu yüzden uzun ünlüler doğru yazım olarak ⟨ā⟩, ⟨ạ̄⟩, ⟨ē⟩, ⟨ẹ̄⟩, ⟨ī⟩, ⟨ï̄⟩, ⟨ö⟩, ⟨ȫ⟩, ⟨ü⟩ ve ⟨ǖ⟩ içerir. Ayrıca, bazı sözcükler ünlü uzunluklarına göre ayrıştırılır, örneğin *at "at" ile *āt "ad". Kalıtsal ünlü uzunluklarını kullanan birkaç Türk dili, örneğin Türkmence, Halaçça ya da Yakutça'dır; Kırgızca ünlü uzunluklarının denkleştirici uzatma süreçleriyle oluşturulduğu unutulmamalıdır.

Vurgu

Ön-Türkçe sözcükleri, günümüzün hemen hemen tüm Türk dillerinde olduğu gibi, tipik nitelikleriyle son hecede vurgulanır (adak "ayak", tabïĺgan "tavşan"). Ancak, olumsuzluk eki -ma/-me (gövde ile zaman eki arasına yerleştirilir), şimdiki zamandaki düzensiz yapısı da dahil olmak üzere -maŕ, -meŕ her zaman vurgusuzdur (kẹlmedi "gelmedi", kẹlmedi değil); Türkçede, hatta Eski Türkçede bile -mez (< -meŕ) eki her zaman vurguludur, oysa Çuvaşçada bu olumsuzluk ekleri tekdüze vurgulu hale gelmiştir. Bu ekler 3: Temeller (-meŕ için) ve 8: Fiilimsiler (-me için) derslerinde açıklanacaktır.

Bir fiil cümlesinde, ana vurgu her zaman yüklemden önceki ögededir. Yüklem başlangıçtaysa, vurgu yüklemdedir. Buna bağlı olarak, ögelerin konumu elbette değişebilir. Ör; Bẹ ebke tǖn kẹltim ile Ebke tǖn bẹ kẹltim ("Gece eve geldim.") arasındaki fark, Ural-Altay dillerinde olduğu gibi, ilkinde ana vurgunun tǖn, ikincisinde ise bẹ üzerinde olmasıdır. (Altı çizili ögeler yüklemlerdir.)

İsim cümlesindeki ana vurgu her zaman yüklemdedir. Ör; Bẹ ebe (turur) ("İyiyim."). Ancak, turur fiiliyle birlikte ifade edilirse, bir fiil cümlesi olur ve turur sadece isim cümlelerinde yüklemden sonra gelebildiğinden, vurgu otomatik olarak aynı ögede olacaktır. Ör; ebe (turur) bẹ ya da ebe turur bẹ. (asla "ebe bẹ turur" olmaz. Eğer bu cümleyi kurarsanız, "ebe bẹ turur" "iyi benim") anlamına gelecektir.

Zarflar hariç tek heceli sözcüklerde özel bir vurgu yoktur.

Notlar

Bir sözcüğe başlayamayan sesbirimler

Bu tür sesbirimler arasında d-, g-, l-, ĺ-, m-, ŋ-, r-, ve ŕ- bulunur. Ön-Türkçe'de, sözcüğün başında g harfi yoktur. Ancak bazen bazı Altay savunucularına göre Ön-Türkçe dilinde sözcüğün başında g harfi vardır, çünkü Ön-Moğolca'da sözcüğün başında g vardır. Bu yapılandırmalar yanlıştır. Sözcük başındaki g sadece bir Oğuz çeşitliğidir.

Sözcüğün başında d olup olmadığı ayrı bir tartışma konusudur. Bazen bazı sözcüklerde sözcüğün başında d kabul edilir ve *dȫrt sayısı bunlardan biridir. Ancak bu çok nadir görülen bir yapılandırmadır.

İkinci hecedeki o (ö, ō, ȫ)

İlk hece hariç hiçbir hecede o harfi yoktur. *dạmor yapılandırması yanlış bir yapılandırmadır. Doğru yapılandırması *tạmurdur.

Kaynakça

Sıradaki ders: Zamirler ve Sayılar