Ön-Türkçe/Fiilimsiler
Sekizinci Ön-Türkçe dersine hoş geldiniz!
Önceki derslerde *-mIĺ, *-dI ya da *-Ur gibi fiil zaman eklerini öğrendik, ancak bu derste daha fazla fiil eki öğreneceğiz.
Fiil İsimleri
[değiştir]*-mAk, *-mA
[değiştir]Bunlar, fiili bir isim cümlesinde kullanabilmemiz için vardır.
- Ben gitmek istiyorum - Bẹ barmaknï/barmanï kǖsedi.
- Herkes sevilmek ister - Bār kiĺi sebilmekni/sebilmeni kǖser.
- Kalmak gitmekten zordur - Kiālma(k), kē(y)tme(k)den kạtï.
- Bir kalbe girmek kolay değil midir? - Köyŋilke kīrme(k) keŋes ermeŕ mi?
Ancak, *-mA biçimi *-mA- olumsuzlama ekiyle aynıdır ve ikisi de fiiller için olduğundan, bazen anlam ayrımı yalnızca cümleyi okuyarak ya da vurguyu (veya tonu) duyarak yapılabilir. Her ikisini de aynı anda da kullanabilirsiniz. Örneğin; sebmeme ("sevmemek"), barmama ("gitmemek").
| Türkçe - Anadolu Türkçesi | Çuvaşça - Чӑвашла[1] | |
|---|---|---|
| Özgün | Eve gitmek/gitmeyi istedim çünkü burada kötü anılarım var. | Ҫулсем хӑйсенне илеҫҫӗ, ватӑ ҫынсене, тен, утма, ҫиме тата мӗн те пулин асра тытма йывӑртарах та йывӑртарах пулса пырать. |
| Çeviri yazı | - | Çulsem хӑysenne ileççӗ, vatӑ çınsene, ten, utma, çime tata mӗn te pulin aspa tıtma yıvӑrtarax ta yıvӑrtarax pulsa pırat'. |
| Çeviri | - | Yıllar geçtikçe yaşlıların yürümesi, yemek yemesi ve hatırlaması giderek zorlaşabilir. |
Fiil Sıfatları
[değiştir]Fiil aracılığıyla nasıl olduğunu gösterir.
- beni seven köpek - bẹni sebgen it
- avını kapan şahin - ābïnï kapgan kïrguy
- yenen balık - yēngen bālïk
Kullanım notları
[değiştir]Bazen fiilimsi sıfatları, sıfat zamirine dönüşür ve tek bir şey için kalıplaşmış hale gelir. Örneğin; *sïč- (“sıçmak”) + -gan → *sïčgan (“sıçan (birisi)”) sıçan, fare için kalıplaşmış hale gelmiştir; *tabïĺ- (“koşmak”) + -gan → *tabïĺgan (“koşan (birisi)”) tavşan için kalıplaşmış hale gelmiştir.
Bazı modern Türk dillerinde, bu ek anlamını geçmiş zamana dönüştürmüştür (belirsiz değer, ancak bazen geçmiş zaman kipi olarak da kullanılır).
| Volga Bulgar - البلغَاڔِى [2] | Eski Türkçe - 𐰚𐰜𐱅𐰇𐰼𐰜𐰲𐰀[3] | Kırgızca - Кыргызча | |
|---|---|---|---|
| Özgün | غُلَمَاڛَمنَ سَوَان مَسجِذڛَمنَ غَمَاڔَة طَنَان آكِل خَيرَاتلُ الُوي بَڔَكاتلُ موُن سُوَاڔ يَالِ | 𐰚𐰘𐰚: 𐰘𐰃𐰘𐰇: 𐱃𐰉𐰽𐰍𐰣: 𐰘𐰘𐰇: 𐰆𐰞𐰺𐰆𐰺: 𐰼𐱅𐰢𐰕: 𐰉𐰆𐰑𐰣: 𐰉𐰆𐰍𐰕𐰃: 𐱃𐰸: 𐰼𐱅𐰃: | Сен үйгө келгенде мен сага тамак жасаган адам болбойм. |
| Çeviri yazı | Golemasemne sewen mesjidsemne ğemaret tanan ekilé xayratlü, elüwi bereketlü Mün Suwar yalı. | Kiyik yiyü, tabışgan yiyü olurur ertimiz. Bodun boguzı tok erti. | Sen üygö kelgende men saga tamak jasagan adam bolboym. |
| İngilizce çeviri | Who loved the scholars, who built mosques, gracious, benefactor, from the clan of Mün-Suvar. | We used to eat deer, eat rabbit and sit. The throats of the tribes were full. | I won't be the one who cook for you when you get home. |
| Türkçe çeviri | Alimleri seven, camiler inşa eden, iyiliksever, hayırsever, Mün-Suvar soyundan. | Geyik yer, tavşan yer ve otururduk. Boyun boğazları doluydu. | Eve geldiğinde senin için yemek yapan ben olmayacağım. |
*-dUk
[değiştir]*-gAn ile eş anlamlıdır.
| Volga Bulgarcası - البلغَاڔِى [4] | Eski Türkçe - 𐰚𐰜𐱅𐰇𐰼𐰜𐰲𐰀[3] | İstanbul Türkçesi | |
|---|---|---|---|
| Özgün | اَوْڔاَن اَولِ وُڔُمْ اَلِبْ بلوُي كُ رَحمَﺔُ الَلهِ عَلِيهِ رَحمَه دُنياَڔاَن ڛَفَڔْ طَنْڔُوى تَاڔِيخَ جِياَتِ جُوڔِ طُخِڔ حَال ڔَحَبْ اَيْخِ وَنِم كُواَن اَت | 𐰋𐰃𐰠𐰢𐰓𐰇𐰚𐰤: 𐰇𐰲𐰇𐰤: 𐰋𐰃𐰕𐰭𐰀: 𐰖𐰭𐰞𐰑𐰸𐰃𐰤: 𐰖𐰕𐰃𐰦𐰸𐰃𐰤: 𐰇𐰲𐰇𐰤: 𐰴𐰍𐰣𐰃: 𐰇𐰠𐱅𐰃 | Gidilmedik, bakılmadık yer kalmadı ama bir adım dahi ilerleyemedik. Aramaya başladığımızda nerede isek yine aynı o yerdeyiz. |
| Çeviri yazı | Ävrän awlï Wurum Alïb belüwi ku. Raxmetu-l-lāhi 'alayhi raxmatan wāsiatan dünyā-ran safar tanruwi tārix-a jiyēti jüür toxïr jāl Rajab ayxï wanïm küwēn eti. | Bilmedükin üçün; biziŋe yaŋıldukın, yazındukın üçün kaganı ölti. | - |
| İngilizce çeviri | This is the monument of Ävrän's son Wurum Alïb. The mercy of God, be upon him with mercy abundant, the day that he cruised from world was tenth day of Rajab month in the year seven hundred nine. | His khan died because he didn't know, because he was wrong against us, because he became alienated from us. | There is no place that we did not go, that we did not look, but we could not advance even one step. We are in the same place where we were when we started the search. |
| Türkçe çeviri | Bu, Ävrän'ın oğlu Wurum Alïb'in anıtıdır. Allah'ın rahmeti, ona bol rahmet olsun, dünyadan geçtiği gün, yedi yüz dokuz yılının Recep ayının onuncu günüydü. | Onun hanı bilmediği için, bize karşı yanlış davrandığı için, bizden yabancılaştığı için öldü. | - |
Kullanımdaki karışıklığı gidermek için 12.derse bakın.
Fiil Zarfları
[değiştir]*-sA
[değiştir]- Bu ek, fiile "...a, ...ken" anlamını verir.
- "Eğer" anlamını verir. (edat)
Günümüz Türk dillerinde fiil zarfının anlamı yeni eklerin gölgesinde kalarak varlığını yitirmiştir. Fakat eski Şaz Türk yazıtları, Volga Bulgarca yazıtları ve Çuvaşça bu anlamın Ön-Türkçe'ye ait olduğunu kanıtlamaktadır. Bu kullanımların birkaç örneğine dayandıralım.
| Volga Bulgarcası - البلغَاڔِى [5] | Eski Türkçe - 𐰚𐰜𐱅𐰇𐰼𐰜𐰲𐰀[6] | Çuvaşça - Чӑвашла[7] | |
|---|---|---|---|
| Özgün | جرِمسَن شِونَ بَرسَ وَلتِ | 𐰋𐰃𐰼: 𐰚𐰃𐰾𐰃: 𐰖𐰍𐰞𐰽𐰺: 𐰆𐰍𐱁𐰃: 𐰉𐰆𐰑𐰣𐰃: 𐰋𐰃𐰾𐰰𐰃𐰭𐰀: 𐱅𐰏𐰃: 𐰶𐰃𐰑𐰢𐰕:𐰼𐰢𐰾 | Пӗр ҫур сехетрен,— каласа парать Ронда,— центр патне машина пырса тӑчӗ те унтан виҫӗ тӑван тухрӗ. |
| Çeviri yazı | Çerimsen şıvına barsa velti. | Bir kişi yaŋılsar oguşı, bodunı, bişükiŋe tegi kıdmaz ermiş. | Pӗr çur sexetren,— kalasa parat' Ronda,— tsentr patne maşina pırsa tӑçӗ te untan viçӗ tӑvan tuxrӗ. |
| İngilizce çeviri | He died while going to the Çerimsen water. | A person does not kill his son, his tribe, his cradle by being mistaken. (second or more-degree past tense, it's a proverb) | Rhonda recalls(by recalling): “About half an hour later, three brothers got out while a car coming into the center." |
| Türkçe çeviri | Çerimsen suyun'a giderken öldü. | Bir kimse oğlunu, kabilesini, beşiğini yanılarak öldürmez. (ikinci veya daha fazla derece geçmiş zaman, atasözüdür) | Rhonda şöyle hatırlıyor: "Yaklaşık yarım saat sonra, üç kardeş bir araba merkeze gelirken dışarı çıktı." |
Modern dillerde 'eğer' anlamı kastedildiğinde başına Farsça eger kelimesi eklenebilmektedir.
| Anadolu Türkçesi | Kazakça - Қазақша | Çuvaşça - Чӑвашла<sup | |
|---|---|---|---|
| Özgün | (Eğer) gelmeyecek( i)sen senin yerine ben gidebilirim. | (Егер) мені сүйсең, сезіміңді дәлелде. | (Эхер) кӑсӑклӑ кӗнеке курсассӑн тархасшӑн мана валли ил. |
| Çeviri yazı | — | (Eger) meni süyseñ, sezimiñdi dälilde. | (Exer) kӑsӑklӑ kӗneke kursassӑn tarxasşӑn mana valli il. |
| İngilizce çeviri | If you won't come, I can go instead of you. | If you love me, prove your feelings. | If you see an interesting book, please buy it to me. |
| Türkçe çeviri | — | (Eğer) beni seviyorsan, duygularını kanıtla. | (Eğer) ilginç bir kitap görürsen, lütfen bana satın al. |
Fiil cümlelerinde olumsuzluk
[değiştir]*-mA-
[değiştir]- Fiili olumsuzlaştırır (örneğin "Ben gelmiyorum)
Yukarıdaki bölümü gibi, fiil isimleri anlamındaki *-mA ile karıştırılmamalıdır. Ön-Türkçe sözcüklerinin son hecede vurgulandığı kuralının aksine, birçok Türk dilinde *-mA- her zaman vurgusuzken, fiil isimleri her zaman vurguludur (yani sebme, "sevme", sebme', "sevmek"). Diğer zamanlara olumsuzluk katmak için, bu eki fiilin kökü ile zaman eki arasına yerleştirin (sebmedi "sevmedi", sebmemiĺ "sevmemiş").
Ancak, şimdiki zamanı olumsuzlarken (-Ur), *-mAŕ olur ve son -r → -ŕ üzerinde düzensiz damaklaşma olur (bu daha önceki Temeller dersinde açıklanmıştır). Ancak bazı dillerde Ortak Türkçe -z (< -ŕ) : -r arasında değişiklik görülmüştür, Türkmence gelmerin "gelmem": gelmez "o gelmez" gibi. Bu değişiklik, son -r- üzerindeki damaklaşmanın vurgusuz -ĭ tarafından etkilenmesinden kaynaklanır, erken dönemlerde fiiller için üçüncü tekil şahıs bağlaç eki (aşağıdaki bölüme bakın): sebmér-ĭ → sebméŕĭ > sebméŕ.
Bağ
[değiştir]İngilizce be fiilinin aksine, Ön-Türkçe'de birden fazla bağ vardır, ancak tek bir tamamlayıcı fiil olarak çekimlenmemiştir. Bōlma(k) "olmak" için düzenli fiildir, erme(k) ise yardımcı fiildir. Ancak, ikinci fiil kusurludur, genellikle yalnızca olumlu belirli ve belirsiz geçmiş zamanlarda (erdi, ermiĺ), koşullu (erse), olumsuz şimdiki zamanda (ermeŕ) (bu zaman Özbekçe, Uygurca, Kazakça, Kırgızca ve Salarca gibi dillerde mevcuttur) ve fiil sıfatında (ergen) bulunur. Ancak, yardımcı fiil muhtemelen Eski Türkçede, şimdiki zaman biçimi erürde olduğu gibi tamamen çekimlenmiştir.
Bu fiillere ek olarak, isim veya sıfattan sonra kişisel zamirleri kullanabiliriz. Bağlaçlar açık işaretler olmadan da bırakılabilir (teŋiŕ kȫk "deniz mavidir"), birçok dilde görülen sıfır bağlaç kuralı. Ayrıca üçüncü tekil şahısta, vurgu için turur (< turma(k) "ayakta durmak") fiil biçimi de kullanılır.
| *it ben/bẹ | "ben köğeğim" |
| *it sen/sẹ | "sen köpeksin" |
| *it (ol), it turur | "o köpek" |
| *it biŕ | "biz köpeğiz" |
| *it siŕ | "siz köpeksiniz" |
| *it olar (net değil) | "onlar köpek" |
İsimleri ya da sıfatları olumsuzlaştırmak için önlerine ermeŕ eklenir; ancak daha önce de söylediğimiz gibi bu form yalnızca bazı dillerde mevcuttur.
| *it ermeŕ | "o köpek değil" |
Başka bir seçenek de degülü erme(k) ya da bōlmak biçimleriyle birlikte kullanmaktır (şimdiki zaman hariç eskiyle doldurulmamış biçimler için, her iki fiilin de olumsuz biçimleri hariç tutulmuştur, ancak daha önce Eski Türkçede eski fiil tamamen çekimlenmiştir). Lir grubu hariç tüm dallarda bulunur. Bu nedenle, bunu Ön-Türkçe'ye dahil edemeyiz, ancak Ön-Şaz-Türkçe'sine dahil edebiliriz.
| *it degül | "o köpek değil" |
| *it degül erti | "o köpek değil idi" |
| *it degül bōlmalïg/ermeli (sonraki derste tartışılmaktadır) |
"o köpek olmamalı" |
Fiil "bağı"
[değiştir]Fiil bağları sayı ve kişi için çekimlerdir. Sadece belirli geçmiş ve şart kiplerinde bulunur, ancak bunu önceki derslerde geçmiş zaman durumunda açıkladığımız için bu bölümde açıklanmayacaktır.
Ancak çoğu zaman kişi ve sayı için çekimlenmez, bu yine yukarıdaki gibi fiil biçimlerinden sonra kişisel zamirlerin eklenmesiyle yapılır (kẹlür ben "gelirim ben"), ancak turur üçüncü tekil şahısta, isimler ya da sıfatların aksine izin verilmez.
Ancak, bilinen geçmiş zaman, olumsuz şimdiki zaman, koşul kipi gibi belirli zamanlar kişi ve sayılar için çekimlenir. Diğer zamanların aksine, bu zamanlar fiillerden sonra zamir gerektirmez. Son eklerin kümesi başlangıçta iyelik eklerine benziyordu, ancak üçüncü şahısta -sI sesbirimsel değişkenlik yoktu. Bu nedenle, beklenen **kẹlti ben ve kẹlse ben biçimleri yerine kẹltim ve kẹlsem bulacaksınız (ancak, kẹlsem için analitik alternatif biçimler olan kẹlse ben Eski Türkçede bulunur).
| Kişi zamiri | Ek |
|---|---|
| ben | -m |
| sen | -ŋ |
| o | -∅ |
| biz | -mXŕ |
| siz | -ŋXŕ |
Tarihsel olarak, üçüncü şahıs biçimi **-I ile biterdi, ancak daha sonra işaretsiz hale gelmiştir (-∅ işaretsiz olmak anlamına gelir). Ancak, bu son ek -mAŕ (olumsuz şimdiki zaman, artı vurgusuz **-I) ve -gAy (gelecek veya istek kipi, gelecekteki derslerde açıklanacaktır) biçiminde korunmuştur. Ancak, ikinci ek her zaman zamir gerektirir ve yapay çekime sahip değildir (beklenen **-gAm, **-gAŋ, **-gAmXŕ, vb. yoktur), oysa ilki yukarıdaki bölümdeki Türkmence değişikliği nedeniyle buraya eklenmiştir (yani, çekimler başlangıçta **-mArXm, **-mArXŋ, ... idi, son -ŕ-nin damaksıllaşma yokluğuna dikkat edin).
Ancak Oğuz, Karluk, Kıpçak kolları da dahil olmak üzere pek çok dilde birinci çoğul şahıs eki -mXŕ yerine -k ekini kullanmıştır.
Kaynakça
[değiştir]- ↑ https://glosbe.com/cv/en/%D1%83%D1%82%D0%BC%D0%B0
- ↑ ''New Volga Bulgarian Inscriptions F. S. Hakimjanov, page 174'' [1]
- ↑ 3,0 3,1 https://orhunyazitlari.appspot.com/bilgekagan.html
- ↑ Unpublished Volga Bulgarian inscriptions A. H. Khalikov and J. G. Muhametshin, page 123
- ↑ A Volga Bulgarian Inscription From 1307 A. Róna-tas, page 155
- ↑ https://orhunyazitlari.appspot.com/bilgekagan.html
- ↑ https://glosbe.com/cv/tr/%D0%BF%D1%8B%D1%80%D1%81%D0%B0
- ↑ https://glosbe.com/cv/tr/%D1%8D%D1%85%D0%B5%D1%80
Sıradaki ders: Dilek ve gereklilik kipleri ve sorular