Ön-Türkçe/Dilek ve gereklilik kipleri ve sorular

Dokuzuncu Ön-Türkçe dersine hoş geldiniz!

Dilek kipi

Dilek kipi Ön-Türkçe'de tartışmalı bir konudur, çünkü yalnızca bazı dillerde vardır.

*-gA (Şaz grubu)

Dilek anlamı -gA ekiyle kullanılır. Eski Uygurca ve Tuvaca dahil bazı dillerde, bu ek, arkaik işaret zamiri *I (ünlü uyumunu takip eder) ile daha da birleştirilerek -gAy oluşturulmuştur (aslen sayılar ve kişiler için çekimlenmiş, ancak daha sonra çekimsiz bir zaman haline gelmiştir). Eski Türkçede bu ek, gelecek zaman eki olarak yeniden kullanılmıştır. Dilek ekleri yalnızca Türkçe, Horasan Türkçesi ve Tuvaca gibi bazı Türk dillerinde mevcuttur.

• *seb- (“sev-”) → *sebge(y) (“sevse”)

• *bar- (“var-”) → *barga(y) (“varsa”)

*-gIttI (Lir grubu)

Çuvaşçada -ӗччӗ olarak görülen bu dilek eki, düzenli ses değişimleriyle (ara sıra görülen ikizlere dikkat) yeniden oluşturulmuştur.

Gereklilik kipi

Gereklilik anlamı son iki derste değindiğimiz *-lig ve *-me ile sağlanmaktadır.

*-mAlIg

Bu ek nedense sadece Oğuz ve Ogur dillerinde yaşıyor.

• *seb- (“sev-”) → *sebmelig (“sevmeli”)

• *bar- (“var-”) → *barmalïg (“varmalı”)

Türkmen ve Çuvaş dilleri için bir isim cümlesidir. Bu nedenle, isim cümlesini olumsuz yapan ekleri alır.

• *sebmelig ("sevmeli”) → *sebmelig ermeŕ (“sevmemeli”)

• *barmalïg (“varmalı”) → *barmalïg ermeŕ (“varmamalı”)

Modern kullanım

	Azerbaycan Türkçesi	Türkmence	Çuvaşça - Чӑвашла
Özgün	Bu oyunu qazanmalıyam.	Öý işimi ertire çenli tamamlamaly.	Пире мӗнле питӗ кирлӗ ӗҫ хушнӑ тата ҫак ӗҫ ҫине пирӗн мӗнле пӑх-малла?
Çeviri yazı	—	—	Pire mӗnle pitӗ kirlӗ ӗç xuşnӑ tata çak ӗç pirӗn mӗnle pӑx-malla?
İngilizce çeviri	I have to win this game.	I should finish my homework by tomorrow.	What important assignment has Jesus given us, and how should we view it?
Türkçe çeviri	Bu oyunu kazanmalıyım.	Yarına kadar ödevimi bitirmeliyim.	İsa bize hangi önemli görevi verdi ve biz buna nasıl bakmalıyız?

*kẹr-

Aynı anlamı bu kökle de verebilirsiniz. Lir grubu için *kẹr-lig, Şaz grubu için *kẹr-ge-k.

• Bana bir kılıç ve yay gerek. - Benke kïlï̄č bi(r)le yā(y) kẹrgek.

Modern kullanım

	Özbekçe - Oʻzbek tili	Hakasça - Хакас тілі ya da Тадар тілі	Çuvaşça - Чӑвашла
Özgün	Menimcha, sutga ortichqa maza tam qo'shish kerak emas.	Чоох тоосчатсаң, кізілерні хайдағ-да киректі идерге кӧӧктірчеткен, кӧп нимес, килістіре сӧстер таллап ал.	Эпир хамӑр пуҫҫапнинче тӳрӗ чунлӑ тата хытӑ тӑрӑшатпӑр пулсан, ку питех кирлӗ мар тесе шутлаҫҫӗ хӑшпӗрисем.
Çeviri yazı	—	Çoox toosçatsañ, kizilerni xaydağ-da kirekti iderge kööktirçetken, köp nimes, kilistire söster tallap al.	Epir xamӑr puççapninçe türӗ çunlӑ tata xıtӑ tӑrӑşatpӑr pulsan, ku pitex kirlӗ mar tese şutlaççӗ xӑşpӗrisem.
İngilizce çeviri	In my opinion, there is no need to add flavoring to the milk.	For a stimulating and effective closing, don't stretch your words too long more than enough(needed).	Some say that as long as we are sincere and zealous in our worship, there is no need to worry.
Türkçe çeviri	Bence, süte tatlandırıcı eklemeye 'gerek yok.	Uyarıcı ve etkili bir kapanış için, sözcüklerinizi gereğinden fazla uzatmayın.	Bazıları, ibadetimizde samimi ve gayretli olduğumuz sürece endişelenmeye gerek olmadığını söylüyor.

Sorular

*-mI

Soru zamirlerinin bulunmadığı durumlarda, sorular *-mI soru ekiyle sağlanır. Bu ek, evet ya da hayırla yanıtlanabilen sorular sorar ve kendisinden önceki maddeyi sorar.

• A: Senin küçük kız kardeşin var mı? - A: Seniŋ siŋiliŋ bār mï?
• B: Var/Yok. - B: Bār/yōk.

• A: Senin küçük kız kardeşin mi var? - A: Seniŋ siŋiliŋ mi bār?
• B: Evet/Yok. - B: Ide/yōk.

• A: Sen dokuz yaşında mısın? - A: Sẹ tokuŕ yāĺta mï?
• B: Evet/Hayır. - B: Ide/yōk.

• A: Sen mi dokuz yaşındasın? - A: Sẹ mi tokuŕ yāĺta?
• B: Evet, benim/Hayır, ben değilim. - B: Ide, bẹ/Yōk, bẹ ermeŕ.

Olumsuz soru cümlesi olduğunda cevap İngilizce'den farklıdır.

• A: Sen dokuz yaşında değil misin? - A: Sẹ tokuŕ yāĺta ermeŕ mi?
• B: Evet, dokuz yaşındayım ben. - B: Yōk, tokuŕ yāĺta bẹ. (gerçekte hayır, ben dokuz yaşındayım).

Edat olduğu için bazı Türk dillerinde ayrı yazılırken bazılarında ayrı yazılmaz. İle, için, değin... gibi edatlar ses değişimine uğramamışsa çoğu Türk dilinde ayrı yazılır. Ancak 'mi' edatının ses değişimine uğraması nedeniyle diller arasında farklar vardır. (ör. Türkmence barmy?, Kazakça bar ma?)

Sorular: Soru Zamirleri

1. ne - *nē(me)
2. kim - *kem
3. neden - *nē(me) üčün (Gerçekte ne için?)
4. ne kadar, kaç - *nēnče, *kanča

*nē(me)

Cümledeki yanıtın beklendiği yere konulur.

• A: Senin adın ne? - A: Seniŋ ātïŋ nē(me)?
• B: Benim adım Tou-man. - B: Beniŋ ātïm Tou-man.

• A: Ne yaptın? - A: Nē(me) ēttiŋ?
• B: Oturdum, bekledim - B: Olturtum, kǖtdüm.

Modern kullanım

	Kumukça - Къумукъ тили	Uygurca - ئۇيغۇرچە	Çuvaşça - Чӑвашла
Özgün	Не этип турасан?	توم دائىم شۇ دەرىجە پەس سۆزلەيدۇكى ئۇنىڭ نېمە دېگىنىنى ناھايىتى تەستە چۈشۈنەلەيمەن.	Том сана Машукпа мӗн пулнӑ пирки каламарӗ вӗт, ҫапла и?
Çeviri yazı	Ne etip turasan?	Tom da'im shu derije pes sözleyduki uning nëme dëginini nahayiti teste cüshüneleymen.	Tom sana Maşukpa mӗn pulnă pirki kalamarӗ vӗt, çapla i?
İngilizce çeviri	What are you doing?	Tom always speaks in such a low voice that I can barely understand what he is saying.	Tom didn't tell you what happened to Mary, did he?
Türkçe çeviri	Ne yapıyorsun?	Tom her zaman o kadar alçak sesle konuşuyor ki ne dediğini zar zor anlayabiliyorum.	Tom sana Mary'ye ne olduğunu söylemedi, değil mi?

*kem

Cümledeki yanıtın beklendiği yere konulur.

• A: Sen kimsin? - A: Sẹ kem?
• B: Ben Tou-man'ım. - B: Bẹ Tou-man.

• A: Bunu kim yaptı? - A: Bunï kem ētti?
• B: (Bunu) ben yaptım. - B: (Bunï) bẹ ētti(m).

Modern kullanım

	Şorca - Шор тили ya da Тадар тили	Yakut - Саха тыла	Çuvaşça - Чӑвашла
Özgün	Кем чöрча? Эртен тöрт азақтығ, кӱндӱс ийги, иирде ӱш.	Өлбутүн кэппэ туох буоларын ама ким билиэҕэй?	Пулӑшу пирки тархасласа ыйтакансене кам хӑтарӗ?
Çeviri yazı	Kem çörça? Erten tört azaqtığ, kündüs iygi, iirde üş.	Ölbütün keppe tuox buoların ama kim bilieğey?	Pulӑşu pirki tarxaslasa ıytakansene kam xӑtarӗ?
İngilizce çeviri	Who walks? With four feet(legs) in the morning, with two in the daytime, with three in the evening. (Answer: boys)	Who knows the truth about what we become after we die?	Who will save those who cry out for help?
Türkçe çeviri	Kim yürüyor? Sabah dört ayakla, gündüz iki ayakla, akşam üç ayakla. (Cevap: oğlanlar)	Öldükten sonra ne olacağımız hakkındaki gerçeği kim biliyor?	Yardım için ağlayanları kim kurtaracak?

*nē(me) üčün

Cümledeki yanıtın beklendiği yere konulur.

• A: Sen ne için oradasın? - A: Sẹ nē(me) üčün anda?
• B: Tou-man olduğum için. - B: Tou-man bolganïm üčün anda. (*-gan Ön-Türkçede bu anlamda kullanılmamış olabilir. Eski Türkçe yazıtlarda sadece -duk vardır.)

• A: Bunu ne için yaptın? - A: Bunï nē(me) üčün ēttiŋ?
• B: (Bunu) eğlenmek için yaptım. - B: (Bunï) bẹ̄kenmek üčün ēttim.

Modern kullanım

	Anadolu Türkçesi	Türkmence - Türkmençe	Çuvaşça - Чӑвашла
Özgün	Tom onun niçin Fransızca öğrenmek istediğini anlayamadı.	Diňleýji aýatlaryň manysyna düşüner ýaly näme etmeli we näme üçin?	Мӗнле сӑлтавсене пула хӑшӗ-пӗрисем шыва кӗме шутлаҫҫӗ тата мӗншӗн ҫав сӑлтавсем тӗрӗс мар?
Çeviri yazı	—	—	Mӗnle sӑltavsene pula xӑşӗ-pӗrisem şıva kӗme şutlaççӗ tata mӗnşӗn çav sӑltavsem tӗrӗs mar?
İngilizce çeviri	Tom couldn't understand why s/he wanted to learn French.	What should we do to help our listeners understand the meaning of the verses and why?	Why are some baptized and why are these reasons not enough?
Türkçe çeviri	—	Dinleyicilerimizin ayetlerin anlamını ve nedenini anlamalarına yardımcı olmak için ne yapmalıyız?	Niçin bazıları vaftiz ediliyor ve niçin bu nedenler yeterli değil?

*nēnče, *kanča

Bu zamiri daha önce Zamirler ve Sayılar dersimizde belirtmiştik ve hatta bir örnek bile vermiştik. Bu yüzden bunu tekrar yapmayacağız. Bununla ilgili kalan ayrıntılar Eşitlik, araç hali ve emir kipi dersinde olacak.

Eklerle oluşturabileceğiniz diğer soru zamirleri

Soru köklerine durum eklerini ekleyerek soru zamirlerine dönüştürebilirsiniz. (örneğin: *nēnte/*kanta, *nēnten/*kantan, *nēnke/*kanka, *nēni/*kanï, *nēniŋ/kanïŋ, *nēnče/*kanča...). Bunlara ek eklemek için, belirtme ve iyelik durumları hariç durum eklerine -n- ekleyin (*nēnte değil *nēni, durum eki zaten -n- içerir). Birçok modern Türk dilinde, -n- biçimbirimsel değişkeni artık burada kaldırılmıştır.

Kaynakça

Sıradaki ders: Söz dağarcığı 2