Ön-Türkçe/Zarf-fiiller ve cümle oluşumu

Onikinci Ön-Türkçe dersine hoş geldiniz!

Cümle oluşumu

Türkçe'deki gibi, temel Ön-Türkçe sözcük sırası SOV, yani özne-nesne-fiil'dir. Kesin sıra şu şekilde görünür:

Sıraya göre sözcük türü

Sıfat (niteleyici)	Özne	Sıfat (yüklem)	İlgeç	Nesne	Zarf	Fiil	Zamir (zamanlar, daha fazla bilgi)

Ön-Türkçede (ön) ilgeç yoktur, nesnelerden sonra gelen (son) ilgeçler bu rolü üstlenir. Ön-Türkçede bulunan bazı ilgeçlerin listesi şöyledir:

• *üčün "için"
• *togru "doğru"

Örnekler

Cümle	*Bẹ ebke tǖn kẹltim.
Yorum	"Ben ev-yön dün gel-geçmiş-1tk"
Sözcük türü	Zamir (özn.)	Nesne	Zarf	Fiil
Anlamı	"Ben eve dün geldim."

Sentence	*Anam doŋuŕ eti yēdi.
Yorum	"Anne-1tk.şahıs domuz et-3tk.iye ye-geçmiş.3tk."
Sözcük türü	Özne	Nesne (birleşik)	Fiil
Anlamı	"Annem domuz eti yedi."

Zarf-fiil

Zarf-filler, fiilleri cümlelere bağlayan bağlaçlardır. Türk dillerinde, fiiller fiilimsilere dönüştüğünde cümlelere bağlanabilir.

İngilizcede bu çoğunlukla bağlaçlar ve ilgeçlerle yapılır. Bunu böyle çeviriyoruz. Ancak fiillerin cümlelere çevirdiğimiz şekilde bağlantılı olmadığını fark ettiniz mi? Örneğin, while going (giderken) dediğimizde aslında goingly diyoruz (tıpkı rallingly gibi). Fiillerin bağlanması isim, sıfat ya da zarf olmaları yoluyla olur. Bunlar while (-ken) gibi bir bağlaca ihtiyaç duymadan kendi başlarına bir cümleye bağlanırlar ve hatta kendi başlarına bir anlamları bile vardır. winningly, sethingly, meaningly gibi kelimeleri tek başına kelime olarak saydığımızı düşünürsek, bir Türk dilinde fiil tabanlı sonsuz zarf vardır.

Peki, böyle bir başlık neden var?

*fiil-fiil sıfatı (isim olarak)-iyelik-ayrılma

"Gece geç geldiğimden, herkes uyumakta idi." Ön-Türkçede çünkü yoktur. Peki bu cümleyi bağlayıp Ön-Türkçeye nasıl çevirebiliriz?

Fiil sıfatları ve iyelik eklerini kullanırız.

"Tǖn kēč kẹldükümten, bārča kiĺi ūdïma(k)da erti."

Cümlenin ilk kısmını inceleyelim.

Gece geç geldiğimden - Tǖn kēč kẹldükümten

Sırada bildiğiniz gibi ikinci kısım var.

Herkes uyumakta idi - bārča kiĺi ūdïma(k)da erti

fiil	fiil sıfatı (fiil ismi olarak)	iyelik	ayrılma
kẹl	dük	üm	ten

"Gece geç geldiğimden, herkes uyumakta idi."

"Tǖn kēč kẹl dükümten, bārča kiĺi ūdïma(k)da erti."

*fiil-fiil sıfatı (isim olarak)-iyelik-bulunma

Gece geç geldiğimde herkes uyumakta idi. - "Tǖn kēč kẹldükümte, bārča kiĺi ūdïma(k)da erti."

Cümlenin ilk kısmını inceleyelim.

Gece geç geldiğimde - Tǖn kēč kẹldükümte

Sırada bildiğiniz gibi ikinci kısım var.

herkes uyumakta idi - bārča kiĺi ūdïma(k)da erti

fiil	fiil sıfatı (fiil ismi olarak)	iyelik	bulunma
kẹl	dük	üm	te

"Gece geç geldiğimde, herkes uyumakta idi."

"Tǖn kēč kẹldükümte, bārča kiĺi ūdïma(k)da erti."

*fiil-fiil sıfatı (isim olarak)-iyelik-için

Gece geç geldiğim için herkes uyumakta idi. - "Tǖn kēč kẹldüküm üčün, bārča kiĺi ūdïma(k)da erti."

Cümlenin ilk kısmını inceleyelim.

Gece geç geldiğim için - Tǖn kēč kẹldüküm üčün

Sırada bildiğiniz gibi ikinci kısım var.

Herkes uyumakta idi - bārča kiĺi ūdïma(k)da erti

fiil	fiil sıfatı (fiil ismi olarak)	iyelik	için
kẹl	dük	üm	üčün

"Gece geç geldiğim için, herkes uyumakta idi."

"Tǖn kēč kẹldüküm üčün, bārča kiĺi ūdïma(k)da erti."

*fiil-fiil sıfatı (isim olarak)-iyelik-eşitlik

Gelince gördüm. - "Kẹldükümče, körtüm."

Cümlenin ilk kısmını inceleyelim.

Gelince - Kẹldükümče

Sırada bildiğiniz gibi ikinci kısım var.

gördüm - körtüm

fiil	fiil sıfatı (fiil ismi olarak)	iyelik	eşitlik
kẹl	dük	üm	če

Notlar:

1. Birçok modern Türk dilinde *-dUk yerine *-gAn vardır. Ancak *-dUk Yenisey yazıtlarında, Köktürk yazıtlarında ve hem Volga hem de Tuna Bulgar yazıtlarında kullanılmıştır.. Yani *-dUk kullanımı Ön-Türkçe diline daha gerçekçidir.
2. Günümüzde bazı Türk dilleri şu şekilde kullanılmaktadır: zamir fiili-fiil sıfatı-ayrılma/bulunma/için/eşitlik

Kaynakça

Sıradaki ders: Yetenekler, gelecek ve şimdiki zaman