Esperanto/Standart Sıfatlar
Bu bölümde -A ile biten finaĵvortoları inceleyeceğiz. -A ile biten diğer sözcüklerle ve diğer sıfatlarla karışmamaları için bunlara standart sıfat diyoruz.
Standart sıfatlar nitelik, özellik, aidiyet, ilişki vb. belirtir ve isimleri betimlemek için kullanılır.
-A bitişi genelde bir şekilde kökle ilgili bir niteliğe sahip olma durumunu bildirir.
İsim formu | İsim anlamı | Sıfat formu | Sıfat anlamı | Bağlantı |
---|---|---|---|---|
longo | uzunluk | longa | uzun | uzunluğu çok olan |
ruĝo | kırmızı (renk adı) | ruĝa | kırmızı | kırmızı renge sahip olan |
bono | iyi (felsefi kavram) | bona | iyi | iyi ile vasıflanmış olan |
inteligento | zekâ | inteligenta | zeki zekâsal |
çok zekâ sahibi zekâyla ilgili |
homo | insan | homa | insan insanî |
insan olan insan ile ilgili, insana özgü |
Bu tür sıfatların anlamı hem kökün anlamına hem de bağlama (cümlenin gelişine) bağlıdır.
Zamirler ve sayılar da -A ile standart sıfat olurlar. Ancak -A bunlara farklı birer özel anlam (sahiplik, sıralama) katar.
-A'nın arkasından, nitelediği isimlerin sayısına ve durumuna bağlı olarak -J veya -N gelebilir.
longa longaj longan longajn (uzun)
ruĝa ruĝaj ruĝan ruĝajn (kırmızı)
mia maiaj mian miajn (benim)
sesa sesaj sesan sesajn (altıncı)
Daha sonra bu konuları detaylı olarak ele alacağız.
Bir sıfat genelde, nitelediği ismin önüne gelir, ancak isimden sonra da getirilebilir, hatta bir sıfat ismin önündeyken diğeri arkasında olabilir.
Esperanto | Türkçe |
---|---|
granda domo domo granda |
büyük (bir) ev |
la tago longa la longa tago |
uzun gün |
fama Franca verkisto fama verkisto Franca Franca fama verkisto Franca verkisto fama verkisto fama Franca verkisto Franca fama |
ünlü (bir) Fransız yazar |
Sıfatlar ismi bir yüklem yardımıyla da niteleyebilir.
Esperanto | Türkçe |
---|---|
La domo estas granda. | Ev büyük. |
Tiuj ĉi verkistoj estas famaj. | Bu yazarlar ünlü. |
Mi farbis mian domon blanka. | Evimi beyaza boyadım. |
Son örnekteki yapı, öncekilerden biraz farklı olup, daha sonra incelenecektir.
Standart sıfatlar aynı zamanda standart olmayan (-O bitişi bulunmayan) isimleri de nitelerler.
Esperanto | Türkçe |
---|---|
Mi estas feliĉa. | Şanslıyım. / Mutluyum. |
Tiu estas mia. | O benim(dir). |
Tio estas bona. | ≈ Bu iyi. |
Ili fariĝis koleraj. | Kızgınlaştılar. |
Ambaŭ ŝajnis dormantaj. | ≈ Her ikisi de uyuyor gözüküyor. |
Estu singarda! (Vi estu singarda.) | ≈ Kendini koru. / Kendine iyi bak. |
Emir çekiminde ikinci şahıs bazen söylenmediği için, son örnekte singarda'nın aslında cümlede olmayan vi'yi nitelediğini düşünebiliriz.
Standart sıfatlar kullanılırken bazen nitelenen isim söylenmeden geçilir. Bu durum cümlenin gelişinin, hangi ismin nitelenmek istendiğini açıkça belli ettiği durumlarda gerçekleşir ve bu durumdaki sıfat bir isim gibi davranır.
Aşağıdaki örnek cümlelerde parantez içindeki sözcükler cümlede aslında olmayan, ama varlığı bağlamdan anlaşılan isimlerdir.
Esperanto | Türkçe |
---|---|
La palaco de la imperiestro estis la plej belega (palaco) en la mondo. | İmparatorun sarayı dünyadaki en güzeldi (en güzel saraydı). |
Vi ne estas la unuaj (personoj), kiujn mi vidas hodiaŭ matene. | Bugün sabah gördüğüm ilk (kişiler) değilsiniz. |
Rekta vojo estas pli mallonga, ol kurba (vojo). | Düz yol eğriden (eğri yoldan) daha kısadır. |
Zaman belirtirken nitelenen horo (saat), tago (gün) ve jaro (yıl) genelde söylenmeden geçilir. Bu durumda bunlara ait sıralama sayı sıfatları isim gibi davranır.
Esperanto | Türkçe |
---|---|
Hodiaŭ estas la dudek sepa (tago) de Marto. |
Bugün martın 27.si (27. günü) |
Estas la dek-unua (horo) kaj duono. | 11. (saat) ve yarım. ≈ (Saat) on bir buçuk. |
Tio okazis en Julio (de la) mil naŭcent tridek oka (jaro). | Bu (o), 1938. (yılın) temmuz(un)da gerçekleşti. |
Günümüzde yıl söylerken çoğu zaman, sayıya sıralama anlamı katan -A da eklenmemektedir.
Esperanto | Türkçe |
---|---|
Tio okazis en Julio mil naŭcent tridek ok. | O (bu), 1938 temmuzda gerçekleşti. |
Nitelenen ismin söylenmemesine iyelik zamirlerinde de sıkça rastlanır.
Esperanto | Türkçe |
---|---|
Via pano estas malpli freŝa, ol mia (pano). | Senin ekmeğin benim(ekmeğim)den daha az taze. |
Vi ankaŭ min redonu al la miaj (homoj). |
Sen de beni benimkilere (benim insanlarıma) geri ver. |
Ayrıca alia (diğer, başka) sıfatı da çoğu kez isim gibi kullanılır.
Esperanto | Türkçe |
---|---|
Mi ne volas tiun ĉi supon, donu al mi alian (supon). | Bu çorbayı istemiyorum, bana başka (çorba) verin. |
Alian (homon) ne mallaŭdu, vin mem ne aplaŭdu. | Başkasını (başka insanı) kınama, kendini alkışlama. |
Ayrıca multaj (çok, çoğu), malmultaj (az), pluraj (birçok) kaj kelkaj (bazı) sıfatlarının da isim gibi kullanılması yaygındır.