Ön-Türkçe/Yetenekler, gelecek ve şimdiki zaman

Ön-Türkçe'nin son dersine hoş geldiniz! Şimdiye kadar yanımızda olduğunuz ve Vikikitap Ön-Türkçe dersini seçtiğiniz için teşekkür ederiz.

Yetenekler

*bil- ile yetenekler

Çuvaşça ve çoğu Türk dilinde yeterlilik anlamı bilmek fiiliyle sağlanır. Ancak Çuvaşça'da tek başına bir yapı olmasa da diğer Türk dillerinde tek başına bir yapıdır. Çuvaşça'da sistem, yapısı bakımından kesinlikle doğru bir cümle olduğundan, kendi başına bir yapı olmadığı durumunu ele alacağız.

• *kẹlme ("gelme") → *kẹlme bilür ("gelebilir")
• *yu(b)ma ("yıkama") → *yu(b)ma bilür ("yıkayabilir")
• *sebme ("sevme") → *sebme bilür ("sevebilir")
• *yạŕma ("yazma") → *yạŕma bilmeŕ ("yazabilmez")

Çağdaş kullanım

	Anadolu Türkçesi	Çuvaşça - Чӑвашла
Özgün	Ben şu ağaç dalının bittiği yere kadar zıplayabilirim.	хурсем вӗсем валли хӑйсемех апат тупма пӗлеҫҫӗ.
Çeviri yazı	—	Hursem vĩsem valli hĭysemeh apat tupma pĩleşşĩ.
İngilizce çeviri	I can jump up to where that bough ends.	Geese can find food on their own.
Türkçe çeviri	—	Kazlar kendi başlarına yiyecek bulabilirler.

*bōl- ile yetenekler

Çuvaşça da dahil olmak üzere bazı Türk dillerinde de bulunan bir yeterlik yapısıdır.

• *kẹlme ("gelme") → *kẹlme bōlur ("gelebilir")
• *yu(b)ma ("yıkama") → *yu(b)ma bōlur ("yıkayabilir")
• *sebme ("sevme") → *sebme bōlur ("sevebilir")
• *yạŕma ("yazma") → *yạŕma bōlmaŕ ("yazabilmez")

Çağdaş kullanım

	Tuvaca - Тыва дыл	Çuvaşça - Чӑвашла
Özgün	Бир эвес орук дуглаглыг апарза, өске оруктарны тып ап болур.	Улӑп ҫичӗ хуйха та чӑтма пултарнӑ.
Çeviri yazı	Bir eves oruk duglaglıg aparza, öske oruktarnı tıp ap bolur.	Ulĭp çiçĩ huyha ta çĭtma pultarnĭ.
İngilizce çeviri	If you encounter an obstacle, you can go another way.	Alp(warrior) was able to endure all seven worries.
Türkçe çeviri	Bir engelle karşılaşırsan, başka bir yoldan gidebilirsin.	Alp(savaşçı) yedi endişenin hepsine dayanabildi.

*ạl- ile yetenekler (Şaz)

Günümüzde Orta Asya'da kullanılmaktadır.

• *kẹlme ("gelme") → *kẹl(m)e ạlar ("gelebilir")
• *yu(b)ma ("yıkama") → *yu(b)(m)a ạlar ("yıkayabilir")
• *sebme ("sevme") → *seb(m)e ạlar ("sevebilir")
• *yạŕma ("yazma") → *yạŕ(m)a ạlmaŕ ("yazabilmez")

*u(y)- ile yetenekler (Şaz?)

Eski Türkçe, Eski Uygurca, Yakutça, Çuvaşça (kesin değil), Azerice ve Türkçe'de (son iki dilde bir ek biçiminde) kullanılır. Birçok Türk dilinde bu fiil ölmüş ya da bir çekim eki olarak birleştirilmiştir. *-(y)A ya da *-(y)U yardımcı fiillerini ve *u(y)- fiilindeki olumsuz zaman eklerini alır (umaŕ, umadï, ...).

• *kẹlme ("gelme") → *kẹle u(y)(u)r, *kẹlü u(y)(u)r ("gelebilir")
• *yu(b)ma ("yıkama") → *yu(b)(y)a u(y)maŕ, *yu(b)(y)u u(y)maŕ ("yıkayabilmez")
• *sebme ("sevme") → *sebe u(y)maŕ, *sebü u(y)maŕ ("sevebilmez")

Gelecek Zaman

Ön-Türkçe dilinde gelecek zaman yoktur. Günümüz Türk dillerinin çoğunda da gelecek zaman yoktur. Gelecek zaman genellikle şimdiki zaman ekiyle birlikte sağlanır.

Şimdiki-Gelecek zaman (*-Ur, *-r)

Sadece zamanı belirtin.

• *kẹlür ("gelir") → *yạrïn kẹlür ("yarın gelir")
• *barur ("varır") → *bu āń(k) barur ("bu ay varır")

*-čX ile gelecek zaman

Daha önce bahsettiğimiz bu ek ile günümüz Türk dillerinde gelecek zaman sağlanmaktadır. Ekin kullanım mantığı göz önüne alındığında, Ön-Türkçe dilinde bu ek ile gelecek zaman sağlanabilir. Ancak o dönemde bu şekilde kullanılmıyor olabilir.

• *kẹlme(k) ("gelme(k)") → *kẹlme(k)či ("gelme(k)ci") → *Ol kẹlme(k)či ("O gelecek.")
• *barma(k) ("varma(k)") → *barma(k)čï ("varma(k)cı")→ *Biŕ barma(k)čï ("Biz varacağız.")
• *sebme(k) ("sevme(k)") → *sebme(k)či ("sevme(k)ci") → *Bẹ sebme(k)či ("Ben seveceğim.")
• *olturma(k) ("oturma(k)") → *olturma(k)čï ("oturma(k)cı")→ *Sẹ olturma(k)čï ("Sen oturacaksın.")

*-sXk ile gelecek zaman (Şaz, Eski Türkçe)

Bu ek sadece Eski Türkçede vardır ve gerekli gelecek zaman yaratır. -dI geçmiş zamanı gibi kişisel ekleri alabilir.

• *ölme(k) ("ölme(k)") → *ölsüküm ("Kaçınılmaz olarak öleceğim")

Şimdiki zaman

Bulunma ile şimdiki zaman

Şimdiki zaman, bulunma kipi ile sağlanabilir. Bu, Ön-Türkçe'deki *-čX ekinin mantığına benzer. Böyle bir cümle yapısı, çağdaş Türk dillerinin çoğunda kurulabilir.

• *kẹlme(k) ("gelme(k)") → *kẹlme(k)de ("gelmete") → *Ol kẹlme(k)de ("O gelmekte.")
• *barma(k) ("varma(k)") → *barma(k)da ("varmakta")→ *Biŕ barma(k)da ("Biz varmaktayız.")
• *sebme(k) ("sevme(k)") → *sebme(k)de ("sevmekte") → *Bẹ sebme(k)de ("Ben sevmekteyim.")
• *olturma(k) ("oturma(k)") → *olturma(k)da ("oturmakta")→ *Sẹ olturma(k)da ("Sen oturmaktasın.")

Yardımcı fiiller (Şaz)

Bazı Şaz dillerinde yardımcı adı verilen fiillerle sağlanmıştır.

• *kẹlip ("gelip", (Şaz)) → *kẹlip yorï/yüri (tam anlamıyla "gelip yürü" ancak "o geliyor." anlamında)
• *bara ("-A ekiyle varmak") → *bara tur ("vara dur.") (yardımcı fiil *tur- durmak.)

Uğurlama

Bu uzun yolculukta sizinle birlikte olmaktan çok mutluyuz. Ama ne yazık ki artık elveda deme zamanı.

Artık Ön-Türkçe hakkında her şeyi biliyorsunuz. Elbette farklı dilbilimciler tarafından yaratılmış yapılandırmalarla karşılaşacaksınız ama bunların diğer dilbilimcilerin yapılandırmalarından çok da farklı olmayacağı, yani hepsinin birbirine benzeyeceği yadsınamaz bir gerçektir. Ancak her Ön dilin bir yapılandırma olduğunu unutmayın. Bunu zihninizin bir köşesine yazarken, bu dilin Hunların yönetimi altında Doğu Asya bozkırlarında konuşulduğunu hayal edin.

Herkese elveda! Kendinize iyi bakın!