Ön-Türkçe/Eşitlik, araç hali ve emir kipi

Onbirinci Ön-Türkçe dersine hoş geldiniz! Bu derste üç yeni hal öğreneceğiz.

Eşitlik

*-čA

Adından da anlaşılacağı gibi, bu ek eşitliği belirtir. Bu eşitlik eki, diğer haller gibi isimlerin, sıfatların sonuna gelebilir, ancak fiillere gelemez. Genellikle geldiği sözcüğü bir sıfata ya da zarfa dönüştürür ve bu nedenle yapım eki olarak kabul edilir.

• *uŕïn ("uzun") → *uŕïnča ("uzunca")
• *kạtïg ("katı") → *kạtïgča ("katıca")
• *sebgen ("seven") → *sebgenče ("sevence")
• *sogïk ("soğuk") → *sogïkča ("soğukça")
• *bār ("var") → *bārča ("hepsi") (künniŋ bārčasï, tüm gün (24 saat) anlamına gelir; bārča kün, her gün anlamına gelir (haftanın, ayın veya yılın günlerini kapsar). Ancak günümüzde bu ek alınmadan da aynı anlamda kullanılabilmektedir.)

Şaz Türkçesindeki dillerde de bu ek verilmiştir.

• *türük ("Türk") → *türükče ("Türkçe") (Şaz?)
• *türük ("Türk") → *türük tili ("Türk dili") (Ön-Türkçe)

*nēnče, *kanča

Sayılar bu soru zamirleriyle sorulur, ancak cevaplarken bu ek kullanılmaz.

A: Onun ne kadarçocuğu var? - A: Anïŋ nēnče/kanča bālasï bār? / Anta nēnče/kanča bāla bār?

B: Onun iki çocuğu var. - B: Anïŋ ẹk(k)i bālasï bār./Anta ẹk(k)i bāla bār.

Türkçe'deki gibi çokluk ekine gerek yoktur, çünkü çokluk sayılarla gösterilir. (ör.; üç ev, üč eb )

Sayılar hiçbir zaman eşitlik anlamında bu eki almazlar.

Modern kullanım

	Kırgızca - Кыргызча	Batı Yugurca - Yoɣïr lar	Çuvaşça - Чӑвашла
Özgün	Ар бир изилдөө сайын канча маалымат талкуулоо керектигин кантип аныктоого болот?	Sende neçe mula var er?	Эсӗ миҫе ҫулта?
Çeviri yazı	Ar bir izildöö sayın kança maalımat talkuuloo kerektigin kantip anıktoogo bolot?	—	Esӗ miçe çulta?
İngilizce çeviri	What factors determine how much material to cover during a Bible study?	How many children do you have?	How old are you?
Türkçe çeviri	Bir İncil çalışması sırasında ne kadar maddenin ele alınacağını hangi etkenler belirler?	Kaç çocuğunuz var?	Kaç yaşındasınız?

Araç hali

*-Xn

Bu araç hali *-Xn ile sağlanır. Ne yazık ki, bugün basmakalıp sözcükler dışında kullanılmaz. Diğer haller gibi isimden sonra gelir. Bu bağlamda, 7. ders'te bahsettiğimiz *-Xn eklerinden farklıdır.

• *il(i)k ("ilk") → *il(i)kin ("ilkin, ilk önce")
• *ok ("ok") → *okun ("okun")
• *yāŕ ("yaz") → *yāŕïn ("yazın")
• *kïĺ ("kış") → *kïĺïn ("kışın")

*bi(r)le

İle anlamında gelen *bi(r)le sözcüğü de bu hali sağlayabilir. Ayrıca kullanım alanı sınırsızdır.

• *sẹ ("sen") → *sẹ bi(r)le ("senle")
• *kǖŕ ("güz") → *kǖŕ bi(r)le ("güzle")
• *anam ("annem") → *anam bi(r)le ("annemle")
• *kāŕ ("kaz") → *kāŕ bi(r)le ("kazla")

Emir kipi

Lir ve Şaz gruplarında emir kipi değişir.

Emir kipi (Şaz)

Aşağıdaki yapılandırma Orhun yazıtlarında kullanılan dile dayanmaktadır. Örneğin, ikinci çoğul şahıs emir kipi bazı Şaz dillerinde farklılık gösterir.

Birinci şahıs emir kipi aynı zamanda istek kipidir. Çünkü kişi kendine emir veremez ve böyle bir durumda emir kipi olmadığından istek kipi kullanılır.

Emir kipleri
Kişi	Ek
Birinci tekil şahıs	*-(A)yIn
İkinci tekil şahıs	*-∅, *-gIl
Üçüncü tekil & çoğul şahıs	*-zU(n)
Birinci çoğul şahıs	*-(A)lIm
İkinci çoğul şahıs	*-(X)ŋ

Not: Türkçe istek kipi -(y)AyIm ve Ön-Şaz istek kipi *-(A)yIn aynı kökten gelen sözcükler değildir. Türkçe istek kipi *-gA ben>-(y)AyIn>-(y)AyImden gelir. Ve Türkçe'deki birinci çoğul şahıs hariç tüm istek kipleri *-gA istek kipi ekiyle sağlanır. (Ör.; varayım, varasın, vara, varalım(/varak), varasınız, vara). Fakat Türkçedeki ikinci ve üçüncü şahıs emir kipleri bu derste bahsettiğimiz Ön-Şaz emir kiplerinden gelir.

Emir kipi (Lir)

Aşağıdaki yapılandırma Çuvaşça ve Volga Bulgarcası dikkate alınarak hazırlanmıştır. Çünkü Lir kolu için kaynaklar sınırlıdır.

Emir kipleri
Kişi	Ek
Birinci tekil şahıs	*-(A)m
İkinci tekil şahıs	*-∅
Üçüncü tekil şahıs	*-tUr
Birinci çoğul şahıs	*-(A)ŕ
İkinci çoğul şahıs	*-(I)ŕ
Üçüncü çoğul şahıs	*-ttUr

Kaynakça

Sıradaki ders: Zarf-fiiller ve cümle oluşumu