Ön-Türkçe/Yeni sözcükler oluşturmak için kullanılan ekler

Yedinci Ön-Türkçe dersine hoş geldiniz!

Altay dil grubuna ait diller, eklemeli dillerdir. Yeni sözcükler her zaman köklerden doğar.

Bir fiilden isim (ya da sıfat, zarf) oluşturan ekler

Fiilden isim oluşturan ekleri tanımlamak için öncelikle bir kök fiile ihtiyacımız vardır. Bu yöntemle oluşturulan isimler (ya da sıfat, zarf) kök fiille yakın anlam taşır.

*-Xk

Bazı örnekler:

• *uŕa- ("uza-") → *uŕak ("uzak")
• *kīči- ("gıcıklan-") → *kīčik ("gıcık")
• *tīre- ("dire-") → *tīrek ("direk")
• *sogï- ("soğu-") → *sogïk ("soğuk")

*-Xn

Bazı örnekler:

• *kẹl- ("gel-") → *kẹlin ("gelin")
• *yarï- ("parla-") → *yarïn ("yarın")
• *oy- ("atla-") → *oyun ("oyun")
• *tüt- ("tüt-") → *tütün ("tütün")

*-gU

• *bur- ("bur-") → *burgu ("burgu")

Daha fazlası için ölü fiillere bakın.

*-Xĺ

• *yum- → *yumuĺ ("iş") (ölü bir fiilden, olasılıkla *yum- ("dön-"))

Aynı ekin farklı bir işlevi daha vardır. Ama bu Fiilden fiil yapan ekler konusunun konusudur.

*-Ug

• *kam- ("toplan-") → *kamug ("hepsi, beraber")
• *agrï- ("ağrı-") → *agrïg ("ağrı")
• *köpür- ("ölü fiil") → *köpürüg ("köprü")

*-gAk

• *bat- ("bat-") → *batgak ("batak(lık)")

Daha fazlası için ölü fiillere bakın.

Bir isimden isim (ya da sıfat, zarf) yapan ekler

Bu türdeki bazı ekler anlamı değiştirmez ve çoğu ekin köke çok yakın anlamları vardır.

*-Ig

Bazı örnekler:

• *el ("el") → *elig ("el")
• *siar(ï) ("sarı") → *siarïg ("sarı")

*-lXg

Türkçe'deki -li ekine karşılık gelir.

Bazı örnekler:

• *kǖč ("güç") → *kǖčlüg ("güçlü")
• *köpür ("köprü") → *köpürlüg ("köprülü")
• *us ("akıl") → *uslug ("akıllı")
• *el ("el") → *ellig ("elli")

Bu eki istediğiniz herhangi bir sözcüğe ekleyerek aynı anlamı verebilirsiniz. Ama tabii ki sayılara ekleyerek yeni bir sayı elde edemezsiniz. Bu sadece elli sayısı için geçerlidir.

*-sXŕ

Türkçe'deki -sız ekine karşılık gelir.

• *kǖč ("güç") → *kǖčsüŕ ("güçsüz")
• *köpürüg ("köprü") → *köpürügsüŕ ("köprüsüz")
• *us ("akıl") → *ussuŕ ("akılsız")

Bu eki istediğiniz herhangi bir sözcüğe ekleyerek aynı anlamı verebilirsiniz.

*-lXk

Türkçe'deki -lik ekine karşılık gelir.

• *kǖčlüg ("güçlü") → *kǖčlüglük ("güçlülük")
• *bẹ ("ben") → *benlik ("benlik")
• *kara ("kara") → *kara(n)lïk ("karanlık")
• *it ("köpek") → *itlik ("köpeklik")
• *yubka ("ince") → *yubkalïk ("incelik")

Bu eki istediğiniz herhangi bir sözcüğe ekleyerek aynı anlamı verebilirsiniz.

*-čI

Türkçe'deki -ci ekine karşılık gelir.

• *sǖt ("süt") → *sǖtči ("sütçü")
• *īĺč ("iş") → *īĺčči ("işçi")
• *oyun ("oyun") → *oyunčï ("oyuncu")
• *sub ("su") → *subčï ("sucu")

*-XnčI

Doğal sayılardan sıra sayıları oluşturur.

Bu ekin yapısı, sözcüğün araç eki aldıktan sonra *-čI ekini almasıyla sağlanmış olabilir.

• *bīr ("bir") → *bīrinči ("birinci")
• *üč ("üç") → *üčünči ("üçüncü")
• *altï ("altı") → *altïnčï ("altıncı")

Bu sadece ismi bir sıfat yapar. Örneğin, "**bīrinči kẹltim (Birinci geldim)" olarak kullanılamaz. Şu şekilde kullanılmalıdır: "*bīrinči bōlsa kẹltim (Birinci olarak geldim)". Ya da aynı anlamda kullanabileceğiniz *il(i)k kelimesi vardır, ancak tek başına tam olarak aynı anlama gelmez. (örn.: *il(i)k keltim, İlk geldim).

Bir fiilden fiil oluşturan ekler

Bu tür ekler, eylemi kimin gerçekleştirdiği, bir kişi mi yoksa birden fazla kişi mi olduğu gibi soruları, ikinci bir ek cümleye gerek kalmadan cevaplayabilir. Fiilin anlamını değiştirmezler, sadece eklerler.

Karşılıklı (*-Xĺč-)

Bu ek, eylemin birden fazla kişi tarafından gerçekleştirildiğini gösterir. Aynı cümle bu ek olmadan da kurulabilir, ancak bu ek fazladan sözcüklerden tasarruf sağlar. Bu anlamı, istediğiniz herhangi bir fiile bu eki ekleyerek elde edebilirsiniz.

Türkçe gibi bazı Türk dillerinde bazen bir şeyi kendi başına yapmak anlamında da kullanılır.

• *kör- ("gör-") → *körüĺč- ("görüş-")
• *bạk- ("bak-") → *bạkïĺč- ("bakış-")
• *ur- ("vur-") → *uruĺč- ("vuruş-")
• *seb- ("sev-") → *sebiĺč- ("seviş-")

Örnekler

	Türkçe - Anadolu Türkçesi	Kazakça - Қазақша	Çuvaşça - Чӑвашла
Özgün	Beni onla karıştırma.	Содан бері біз көріспедік.	Эпир ку тӑван ҫӗршыва ҫапӑҫса ҫӗнтертӗмӗр.
Çeviri yazı	-	Sodan beri biz körispedik.	Epir ku tăvan şĕršıva şapăşsa şĕntertĕmĕr.
Çeviri	-	O zamandan beri görüşmedik.	Bu savaşı kazandık.

Etken ve Edilgenlik (*-Xn-, *-n-, *-Xl-, -l-)

1. Bir işin kendi kendine yapıldığını gösterir
2. Edilgen durumu oluşturur

Öncelikle, ana dili Türkçe olmayanlar için bunu anlamak biraz zor olabilir. Çünkü bu eklerin kullanımı son harfteki ünsüze göre değişir.

Son harfteki ünsüz t ya da n ise her zaman *-Xl ekini alır. Son harfteki ünsüz l ise her zaman *-Xn ekini alır. Ancak diğer ünsüzler Türk dillerinden Türk dillerine değişebilmekte ve bazı Türk dillerinde düzensiz olabilmektedir. Türkçede ünlü sonlarının her zaman -n eki taşıdığı, -l eki almadığı görülmüştür. Buna karşılık Kazakça bastaw sözcüğü -l ekini alarak yeni fiil bastalw olmuştur. Türkçede -l eki olmadığından başlamak, başlanmak olmuştur.

Genel olarak, *-In daha çok ilk maddedeki gibi, *-Il ise daha çok ikinci maddedeki gibi kullanılır. Bazı fiillerde, bir sonek her iki cümleye de eklenebilir. Örneğin, *kat- kelimesi t harfiyle bittiği için, *-In sonekini alamaz ve zorunlu olarak her ikisini de *-Il ile sağlar.

• *seb- ("sev-") → *sebil- ("sevil-")
• *seb- ("sev-") → *sebin- ("sevin-")
• *ker- ("ger-") → *keril- ("geril-")
• *ker- ("ger-") → *kerin- ("gerin-")
• *ēn- ("in-") → *ēnil- ("inil-")
• *ạt- ("at-") → *ạtïl- ("atıl-")
• *ạl- ("al-") → *ạlïn- ("alın-")

Ettirgen ve Oldurganlık (*-tUr-, *-t-)

Bu ek, birine bir şeyi yaptırmak ya da neden olmak anlamını sağlar.

• *ol- ("ol-") → *oltur- ("oldur-")
• *kẹl- ("gel-") → *kẹltür- ("geldir-")
• *öl- ("öl-") → *öltür- ("öldür-")
• *seb- ("sev-") → *sebtür- ("sevdir-")

Çok heceli ise *-t ekini alır.

• *semir- ("semir-") → *semirt- ("semirt-")
• *okï- ("oku-") → *okït- ("okut-") (Şaz grubu)

Son harfi t ya da n ise çok heceli olsa bile t harfini almaz, *-tUr biçimini alır.

• *ẹlit- ("işit-") → *ẹlittür- ("işittir-")
• *sebin- ("sevin-") → *sebintür- ("sevindir-")

Sözcük bu ekleri iki defa alabilir.

• *kẹltür- ("geldir-") → *kẹltürt- ("geldirt-")
• *öltür- ("öldür-") → *öltürt- ("öldürt-")

Kafa karıştırıcı olabileceği için birkaç örnekle açıklayalım.

• O öldü. - Ol öltü.
• O, onu öldürdü. - Ol anï öltürtü.
• O, onu ona öldürttü. - Ol anï anka öltürtdü.

Olumsuzluk (*-mA-)

Bu ek fiillere getirilerek olumsuzluk anlamı kazandırılır.

• *seb- ("sev-") → *sebme- ("sevme-")
• *bar- ("var-") → *barma- ("varma-")

Olumsuzluk ekiyle ilgili daha fazla bilgi için sonraki 8: Fiilimsiler dersine bakın.

Bir isimden fiil oluşturan ekler

*-lA-

Bazı örnekler:

• *tïŋ (ölü isim) → *tïŋla- ("dinle-")
• *āŋ ("zeka") → *āŋla- ("anla-")
• *yï̄g ("ağlayan") → *yï̄gla- ("ağla-") (Ön-Şaz)
• *āb ("av") → *ābla- ("avla-") (Ön-az)

*-lAn-

Bu, daha önce sözü edilen *-lA- ve *-n- ekleriyle sağlanır. Bu ek (bir şeye) sahip olmak anlamını verir. Bazı örnekler:

• *eb ("ev") → *eblen- ("evlen-")
• *āb ("av") → *āblan- ("avlan-") (Ön-Şaz)

*-Ar-, *-r-

Bu ek (bir şeyi) çevirmek anlamını verir. Sadece renklerde kullanıldığı anlaşılıyor. İşte birkaç örnek;

• *kȫk (mavi/yeşil) → *kȫker- ("yeşer-")
• *kara (kara) → *karar- ("karar-")
• *siarïg (sarı) → *siarïgar- ("sarar-")

*-gA-

Bazı örnekler:

• *kẹr (ölü isim) → *kẹrge- ("ihtiyaç duy-")
• *em (ölü isim) → *emge- ("acı çek-")

Bazen bu fiil isim eki alıp tekrar isim olur, fakat fiillere eklenen *-gAk eki ile isimlere eklenen *-gA- eki birbirleriyle karıştırılmamalıdır. Örneğin, *bat- bir fiildir ve *-gAk ekini alarak isim olur. Fakat *kẹr bir isimdir ve *-gA- ekini alarak fiil olur ve daha sonra *-k ekini alarak tekrar isim olur. Lir grubunda aynı isim, *-lIg isimden fiil türetme ekini alır.

Ölü fiiller

Ölü fiiller

Ön dillerde zaman zaman ölü fiillerle karşılaşırız. Fiilden isim eki almış bir isim yaşayabilir, ancak kök fiil yeterince ihtiyaç duyulmadığında ölür. Antik yazıtlarda kullanılan herhangi bir kök artık hayatta kalmayabilir.

Dallara ayrıldıktan sonra bile yeni kökler geliştirilebilir. Örneğin, bugün sadece Oğuzlar ve Argular tarafından kullanılan çekmek geç bir oluşum olabilir. Türkçe'de havlamak köpek sesiyle ilişkilendirilebilirken, ürümek sözcüğü havlamaktan daha sık kullanılmalıydı. Çünkü ürümek Eski Türkçe ür- (üflemek) sözcüğünden gelir ve Moğolca uri- (üflemek) ile karşılaştırılır. Bu, Anadolu'da yeni bir kökün doğduğunu gösterir. İşte fiiller öylece ölmez, bazen hangi yüzyılda olursanız olun yeni kökler doğabilir.

İşte Ön-Türkçe dilinden bazı ölü fiiller:

• *döle- → *dölek ("sakin, sessiz")
• *topra- ("toprağa dönüşmek, kurumak") → *toprak ("toprak")
• *süŋ- ("savaşmak") → *süŋgü ("süngü")
• *buŕa- ("buzağı vermek") → *buŕagu ("buzağı")
• *küde- → *küdegü ("damat")
• *tiakï- → *tiakïgu ("tavuk")
• *yum- → *yumuĺ ("iş")
• *in- → *ingek ("inek")
• *eĺ-(/eĺč-) → *eĺgek ("eşek")
• *čï̄p- → *čï̄pgan ("çıban") (ek için bir sonraki derse (Fiilimsiler) bakın)

Kaynakça

Sıradaki ders: Fiilimsiler