Ön-Türkçe/İyelik, Belirtme ve Yönelme halleri
Altıncı Ön-Türkçe dersine hoş geldiniz!
İyelik halleri
[değiştir]İyelik halini birinci derste belirtmiştik. *-nIŋ eki bize iyelik halini verir.
İyelik hali (sahiplik)
[değiştir]Burada önemli olan iyelik halini nasıl sağlayacağınızdır. Çünkü zamirlere göre altı farklı biçim vardır. Birinci tekil şahıs için *-Xm, ikinci tekil şahıs için *-Xŋ, birinci çoğul şahıs için *-XmXŕ, ikinci çoğul şahıs için *-XŋXŕ, hem üçüncü tekil şahıs hem de üçüncü çoğul şahıs için *-sI ve *-I biçimleri kullanılır. Türkçe ya da Azerice'den farklı olarak, ayrı bir üçüncü çoğul şahıs iyelik eki yoktur.
- Benim babam - Beniŋ atam
- Benim köpeğim - Beniŋ itim
- Benim atım - Beniŋ atïm
- Benim okum - Beniŋ okum
- Benim öküzüm - Beniŋ öküŕüm
Eğer ünlü uyumu konusunda kafanız karıştıysa lütfen dördüncü derse geri dönün.
- Senin baban - Seniŋ ataŋ
- Senin köpeğin - Seniŋ itiŋ
- Senin atın - Seniŋ atïŋ
- Senin okun - Seniŋ okuŋ
- Senin öküzün - Seniŋ öküŕüŋ
Birinci çoğul şahıs (*-XmXŕ, *-mXŕ)
[değiştir]- Bizim babamız - Biŕniŋ atamïŕ
- Bizim köpeğimiz - Biŕniŋ itimiŕ
- Bizim atımız - Biŕniŋ atïmïŕ
- Bizim okumuz - Biŕniŋ okumuŕ
- Bizim öküzümüz - Biŕniŋ öküŕümüŕ
İkinci çoğul şahıs (*-XŋXŕ, *-ŋXŕ)
[değiştir]- Sizin babanız - Siŕniŋ ataŋïŕ
- Sizin köpeğiniz - Siŕniŋ itiŋiŕ
- Sizin atınız - Siŕniŋ atïŋïŕ
- Sizin okunuz - Siŕniŋ okuŋuŕ
- Sizin öküzünüz - Siŕniŋ öküŕüŋüŕ
Ünlüden sonra *-sI ve ünsüzden sonra *-I ekini alır. İki katlı ek yalnızca üçüncü şahıs iyelik ekinde mevcuttur. Ancak Ogur grubunda, Türkçenin geri kalanının aksine, -ï eki eklenmeden önce son ünlüler silinir (ana → ana-ï → anï, ebniŋ anï).
- Evin annesi - Ebniŋ anasï
- Fırtının sonu - Dabulnuŋ adakï
- Elin avcu - Eligniŋ ạbučï
- İkizlerin botları - Ẹk(k)iŕniŋ ētüki
İyelik ekinin üçüncü şahısta olması gerekmez. (örneğin; eb anasï - ev annesi, dabul adakï - fırtına sonu). Eğer varsa, bu tür biçimler yalnızca örnek teşkil eden kategoride mevcuttur.
Belirtme ve Yönelme halleri
[değiştir]Ön-Türkçe'deki karmaşık konulardan biri de belirtme ve yönelme halleridir. Çünkü bu haller, iyelik eki varsa değişebilir.
Öyleyse belirtme ile başlayalım.
Ogur grubunda, hem Volga Bulgarcası hem de Çuvaşçada, belirtme ve yönelme aynı eklerle sağlanır. Bu elbette dilbilimciler için kafa karışıklığı yaratır. Ancak her iki durumun da yakın ekler olarak izlenmesi bizi bir yapılandırmaya götürür. Erken Ön-Türkçe'de, eğer son harf daha sonraki bir Moğolca ekleme değilse, bu ek *-nIg olurdu, Moğolca'da *-nig şeklindedir.
- beni — bẹni
- evi — ebni
Bazı Ortak Türk dillerinde üçüncü şahıs iyelik ekinden sonra gelen belirtme hali, i harfi olmadan eklenir. Ancak olasılıkla bu bir Şaz grubundaki değişikliktir. Bu yüzden iyelik eki aldığında herhangi bir değişiklik yaşamayız. Bu bağlamda belirtme, yönelme kadar karmaşık değildir.
- onun evini — anïŋ ebini
Yönelme hali *-kA olarak yapılandırılır.
- duvara - *tāmka
- denize - *teŋiŕke
k harfi birinci, ikinci ve üçüncü iyelik eklerinden sonra gelir, birçok Türk dilinde sadece -a ekini alır ama Yenisey Kırgız yazıtlarında ve çağdaş Kırgızcada bu değişiklik yoktur, bu da daha sonra geliştirildiğini gösterir. Farklı bir şey yoktur.
- benim kılıcıma - bẹniŋ kïlï̄čïmka
- senin yayına - Sẹniŋ yāyïŋka
Ön-Türkçe'de başlama
[değiştir]Ünsüzle başlayan ekler, tek heceli ve ünlüyle biten bir sözcüğe gelirse, ilk harf n olmadığı sürece n ünsüzünü alır ve bu bağlamda *bẹ *ben olur. Şaz Türkçesinde *ben kalıplaşmış olup *bẹ sözünün yerini almıştır.
- bende — *bente
- senden — *senten
- bana — *benke
Aynı durum üçüncü şahıs iyelik eki almış sözcüklerde de geçerlidir.
- ülkenin dağlarında — ēlniŋ tāgïŕïnda
- duvarın sınırından — tāmnïŋ kïdïgïndan
- onun evine — anïŋ ebinke
Lir grubunda sadece -ne formu bulunduğundan bu yapılandırmaların doğru olduğunu söylemek doğru olmaz. Ancak elimizdekiler bizi en fazla bu yapılandırmaya götürebilir. Bu nedenle doğru olma olasılığı oldukça yüksektir.
Kaynakça
[değiştir]Sıradaki ders: Yeni sözcükler oluşturmak için kullanılan ekler