Esperanto/3. Ders

Bu bölümde işlenen konular
Sözcük bilgisi	Ĝi, Mia, Lia, Ŝia, Ĝia, Turka, Akvo, Kafo, Teo, Amiko, Ami, Ŝati, Vidi, Legi, Lerni, Paroli, Trinki, Hieraŭ, Hodiaŭ, Morgaŭ
Dilbilgisi	Fiiller, Temel zamanlar, Fiil cümlesi, Nesne

Sözcükler

Ĝi

= o (cinssiz) — / ci /

Ĝ (ĝ) harfinin Türkçedeki "c" sesini verdiğine dikkat edelim ve bunu unutmayalım.

Li, Ŝi ve Ĝi

Şimdiye kadar o anlamına gelen 3 şahıs zamiri öğrendik: Li, Ŝi ve Ĝi.

Bunları nerede kullanacağınızı netleştirelim:

Kastedilen özne	Kullanılabilecek zamir(ler)
Her yaşta erkek insan	Li
Her yaşta dişi insan	Ŝi
Cinsiyeti bilinmeyen insan	Yetişkinse Li, küçük bebekler için Ĝi
Erkek hayvan	Ĝi veya Li
Dişi hayvan	Ĝi veya Ŝi
Cinsiyeti bilinmeyen hayvan	Ĝi
Doğaüstü varlıklar	Genelde Li, duruma göre diğerleri de mümkün
Somut veya soyut diğer her şey	Ĝi

(Aslında karışık bir şey yok. Özetle, li bilinçli genel canlılar (insan ve insanüstü) ve her türlü erkek için, ŝi her türlü dişi için, ĝi hayvanlar, cansızlar, kavramlar ve bazen de bebekler için kullanılır. Li, ŝi, ĝi'nin kullanımı, eğer biliyorsanız İngilizce'deki he, she, it'in kullanımıyla neredeyse aynıdır. Hâlâ size anormal gelen bir durum varsa, bunu sorun etmeyip zamanın akışına bırakın. Zaman içerisinde verilecek örnekler sayesinde bu zamirlerin kullanım alanlarına kolayca alışacaksınız.)

Mia

= benim — / mia /

(Daha önce de belirttiğimiz gibi, böyle bir sözcüğü kolayınıza gelen şekilde telaffuz edebilirsiniz, yani "i" ile "a" arasında belli-belirsiz bir "y" sesi varmış gibi davranabilirsiniz. Ama elbette Türkçe "şiar" kelimesinde olduğu gibi, "i" le "a"yı ayrık okuyabilirsiniz (ki kelimenin yazımı normalde bunu gerektirir). Sonuç olarak size kolay geleni yapmanız yeterli. Aynı durum aşağıdaki "lia", "ŝia", "ĝia", "hieraŭ" ve "hodiaŭ" gibi sözcükler için de geçerli. Esperanto, kendi kuralları çerçevesinde yazıldığı gibi okunur. Bu nedenle bu konuyu uzatmak gereksiz.)

Lia

= (erkek) onun — / lia /

Ŝia

= (dişi) onun — / şia /

Ĝia

= (cinssiz) onun — / cia /

Lia, Ŝia ve Ĝia

Bu üç iyelik zamirinin kullanım alanı li, ŝi ve ĝi´nin yukarıda bahsettiğimiz kullanım alanlarına birebir karşılık gelir, yani örneğin ŝi zamiri kullanacağınız birine ait olan bir şey için ŝia sıfatını kullanırsınız.

Şu tabloyu inceleyelim:

E-o	Türkçe	E-o	Türkçe
Mi	ben	Mia	benim
Li	o (erkek)	Lia	(erkek) onun
Ŝi	o (dişi)	Ŝia	(dişi) onun
Ĝi	o (cinssiz)	Ĝia	(cinssiz) onun

(E-o, Esperanto anlamına gelen yaygın bir kısaltmadır.)

Bu tablo sakın size, sona -a eklemenin -nın, -nin anlamı verdiğini düşündürmesin. Böyle bir kullanım yoktur, bu yalnızca zamirler için geçerli olan çok özel bir durumdur.

Mia, lia, ŝia ve ĝia birer sıfattır ve kullanımları geçen ders öğrendiğimiz sıfatlar gibidir.

Turka

= Türk, türkle ilgili, türkçe olan vb. — / turka /

Turka, turko'nun sıfat halidir. İsimleri nitelemek için daima sıfat kullanıldığını unutmayalım. Bu nedenle, Turko Türk anlamına gelmesine karşın "turko studento" demek yanlıştır, "turka studento" ise "türk öğrenci" anlamına gelen doğru bir kelime grubudur, elbette alternatif olarak "studento turka" da denebilir.

La turka (lingvo)

= Türk Dili, Türkçe — / la turka (lingvo) /

Esperanto'da çoğu dil için ayrı bir ad yoktur. Dil adları turka gibi millî sıfatlar yardımıyla ifade edilir. Türkçe'nin Esperanto'daki adı "la turka lingvo"dur. Bu uzun adı kullanmak yerine kısaca "la turka" da denir.

("La turka" -a ile bittiğinden sıfat izlenimi verse de, daha öğrenmediğimiz "la"dan ve cümlenin gelişinden bunun "lingvo"su söylenmemiş bir dil adı olduğunu anlarız.)

Akvo

= su — / akvo /

Kafo

= kahve — / kafo /

Teo

= çay — / teo /

Amiko

= arkadaş — / amiko /

Ami

= sevmek — / ami /

Ŝati

= -den hoşlanmak, sevmek — / şati /

Ami ve Ŝati

Ami, ŝati´ye göre daha güçlüdür ve daha çok duygusal bir bağı (aşk olması şart değil) belirtmek için kullanılır.

(Biz Türkçde "çayı" veya "resim yapmayı" "sevebiliriz" ama Esperanto'da genelde bunlardan "hoşlanılır" (ŝati). Bunlar için "ami" de kullanılır ama anlam çok derinleşir (resim yapmaya aşığım gibi). Ami fiili en çok sevgili, anne vb. akraba, yakın dost, evcil hayvan ve diğer insanlar için kullanılsa da, bunlar için ŝati kullanmak da mümkündür.)

Vidi

= görmek — / vidi /

Legi

= okumak — / legi /

Lerni

= öğrenmek — / lerni /

Paroli

= konuşmak — / paroli /

Trinki

= içmek — / trinki /

Hieraŭ

= dün — / hieraw /

Esperanto'da Ŭ (ŭ) harfi w sesiyle okunur, yani sessiz bir harftir. W sesi, ağzı u harfi söyleyecek konuma getirip u harfini söylemeyerek elde edilir. Elde edilen ses v sesine çok benzer olur. Hatta, yanlış anlaşılmaya yol açacak sözcükler bulunmadığından, kendinizi zorlamayıp bu harfi direkt olarak v gibi okumanızda da bizce hiçbir sakınca yoktur.

Hodiaŭ

= bugün — / hodiaw /

Morgaŭ

= yarın — / morgaw /

(Eğer hangi dilden geldiklerini bilmiyorsanız hieraŭ (dün), hodiaŭ (bugün) ve morgaŭ (yarın) sözcüklerini karıştırmanız olasıdır. Bu sözcüklerin alfabetik sırasıyla, belirttikleri zaman sırasının aynı olmasına dikkat ederseniz anlamlarını karıştırmazsınız.)

Dilbilgisi

Fiiller

Esperanto'da mastar hâlindeki fiiller i ile biter. Örneklere bakalım:

Esperanto	Türkçe
lerni	öğrenmek
legi	okumak
paroli	konuşmak
ŝati	hoşlanmak
vidi	görmek
ami	sevmek
trinki	içmek

Daha önce öğrendiğimiz estas çekimlenmiş bir fiildir. "Estas"ın mastar hali "esti"dir. Türkçe'de tam bir karşılığı yoktur ama nasıl kullanıldığını öğrenmek çok kolaydır.

Temel Zamanlar

Güncel Zaman

Güncel zaman, Türkçedeki şimdiki zaman ve geniş zamana karşılık gelir. Güncel zaman as sonekiyle yapılır.

Esperanto	Türkçe
lernas	öğreniyor, öğrenir
legas	okuyor, okur
parolas	konuşuyor, konuşur
ŝatas	hoşlanıyor, hoşlanır, sever
vidas	görüyor, görür
amas	seviyor, sever
trinkas	içiyor, içer

Daha önceden öğrendiğimiz estas, esti fiilinin güncel zaman çekimi olmaktadır.

Esperanto	Türkçe
Esperanto estas bela lingvo.	Esperanto güzel bir dildir.
Li estas mia amiko.	O benim arkadaşım.
Ŝia nova instruisto ne estas turka.	Onun yeni öğretmeni Türk değil.

(Karıştırılacağını zannetmiyorum ama her ihtimale karşı; son cümlede ŝia ile gizlice bahsi geçen "o" (öğretmene sahip olan kişi) dişidir, öğretmanin bayan veya erkek olduğuyla ilgili bir bilgi yoktur.)

("Ŝia nova instruisto ne estas turka." yerine "Ŝia nova instruisto ne estas turko." da denebilirdi. İki cümle arasında anlamca hiçbir fark yok, yalnızca biri sıfat biri isim cümlesi. Bu durumu Esperanto'nun mantığını çözdükçe anlayacaksınız. Bir de, bu ilginç örnek sizi yanlış yönlendirmesin. Örneğin "Li estas amiko.", "o bir arkadaş" anlamına gelirken, sondaki -o'nun -a yapılmasıyla oluşan "Li estas amika." cümlesi, yaklaşık olarak "o cana yakındır" gibi farklı bir anlama gelebilir.)

Geçmiş Zaman

Esperanto'da geçmiş zaman is ekiyle yapılır.

Esperanto	Türkçe
lernis	öğrendi
legis	okudu
parolis	konuştu
ŝatis	hoşlan(ır)dı
vidis	gördü
amis	sev(er)di
trinkis	içti

Bu zamana göre çekimlenmiş bir fiil, örneğin parolis, cümlenin gelişine göre "konuştu" dışında "konuşmuş", "konuşurdu", "konuşuyordu", "konuşmaktaydı", "konuşmuştu" vb. anlamlara da gelebilir. Bu ek anlamların bazılarını kesin olarak vermek de mümkündür, bu yolları daha sonra göreceğiz.

Esti fiilinin geçmiş zaman çekimi olan estis, "idi" anlamına gelmektedir. Bununla ilgili örnekleri inceleyelim:

Esperanto	Türkçe
Mi estis ŝia studento.	Ben onun [o bayanın] öğrencisiydim.
Ĝi estis mia.	O (şey) benimdi.
Hieraŭ mi estis malbona.	Dün kötüydüm.

Son cümlede kullanılan hieraŭ yapıca olmasa da, anlamca zaman zarfı işlevi görmektedir. Bu tür kelimelerin cümledeki yeri çoğu kez önemsizdir. "Hieraŭ mi estis malbona." yerine "Mi hieraŭ estis malbona.", "Mi estis malbona hieraŭ." ... diyebiliriz.

Gelecek Zaman

Gelecek zaman os ekiyle elde edilir.

Esperanto	Türkçe
lernos	öğrenecek
legos	okuyacak
parolos	konuşacak
ŝatos	hoşlanacak
vidos	görecek
amos	sevecek
trinkos	içecek

Esti´nin gelecek zaman çekimi olan estos tahmin edebileceğiniz gibi "... (durumunda) olacak" gibi bir anlama gelir.

Esperanto	Türkçe
Morgaŭ ŝi estos bela.	Yarın, o güzel olacak.
Li estos mia nova instruisto.	O (erkek), benim yeni öğretmenim olacak.
Mi ne estos mia studento.	Kendimin öğrencisi olmayacağım.

(Son örneğin biraz saçma olmasına aldırmayın.)

Fiil Cümlesi

Her zaman olmasa da, genelde Esperanto fiil cümlelerinde özne ve yüklem mutlaka bulunur.

(Bu kuralın nadir görülen istisnaları genelde yüklem+zarf şeklindeki cümlelerdir. Bunlarla sonra karşılaşacağız.)

Aşağıdakiler çok basit fiil cümleleridir:

Esperanto	Türkçe
Mi legis.	Okudum.
Li parolas.	O (erkek) konuşu(yo)r.
Mi vidos morgaŭ.	Yarın göreceğim.

Fiil cümlelerinde de öğe sırası önemsizdir. Örneğin "Mi vidos morgaŭ." dışında, "Mi morgaŭ vidos.", "Vidos mi morgaŭ.", "Vidos morgaŭ mi.", "Morgaŭ mi vidos.", "Morgaŭ vidos mi." cümlelerinin hepsi doğrudur ve (belki küçük vurgu farkları hariç) hepsi aynı anlama gelir.

Nesne

Eğer bir cümledeki yüklem geçişli ise bu cümlede nesne bulunabilir. Nesne, fiilden direkt olarak etkilenen öğeye verilen addır. Esperanto'da nesne -n son ekiyle belirtilir. Bu Türkçede en çok -(y)ı/i/u/ü ve -(y)a/e eklerine karşılık gelirken, bazen başka bir eke veya yerine göre yalın duruma karşılık gelebilir. Aşağıdaki örnekleri incelediğinizde -n´nin ne işe yaradığını daha net anlayacaksınız:

Esperanto	Türkçe
Mi cin amas.	Seni seviyorum.
Ŝi libron legis.	O (kız) bir kitap okudu.
Mi teon trinkos.	Çay içeceğim.
Mia amiko kafon ŝatas.	Arkadaşım kahveyi takdir eder.
Mia instruisto min vidis.	Öğretmenim beni gördü [görmüş].
Mi Esperanton lernas.	Esperanto öğreniyorum.
Mi la turkan ne parolas.	Türkçe konuşmuyorum [bilmiyorum].

Esperanto'da cümle öğelerinin yerini değiştirebilmemizi -n ekine borçluyuz. Örneğin Mi amas cin. yerine Cin amas mi. (veya Mi cin amas., Amas cin mi. ...) diyebiliriz, çünkü -n hâlâ ci´ye eklidir. Ancak nesnenin yerini değiştirip Min amas ci. veya Ci amas min. dediğimizde anlamın "Beni seviyorsun." şeklinde değişeceğini görmek zor değildir.

İsim-Sıfat Uyumu

Esperanto'da, Türkçede olmayan çok ilginç bir durum vardır. Sıfatlar, bağlı olduğu isme iki konuda uyum gösterirler. Bu uyumlardan ilk öğreneceğimiz nesne uyumudur. Şöyle ki, eğer bir sıfat tamlaması nesne ise -n ekini hem isim, hem de sıfat alır.

Esperanto	Türkçe
Mi malnovan libron legis.	Eski bir kitap okudum.
Li turkan kafon ne ŝatas.	O (erkek) türk kahvesi takdir etmez.
Mi amikon ŝian amas.	Onun [o kızın] arkadaşını seviyorum.
Li belan malaltan infanon vidis.	O (erkek), güzel kısa bir çocuk gördü.
Mi kafon bonan trinkos.	İyi [güzel] bir kahve içeceğim.

(Bu durum ilk başta anormal gelse de, yanlış anlaşılmayı önleme açısından çok kullanışlıdır ve dili iyice öğrenmiş olanlara geniş bir ifade alanı sağlar. Bazen, özellikle de ilk zamanlarda, iki (veya daha çok) kelimeden birine -n eklemeyi unutabilirsiniz. Bu arasıra herkesin yaptığı küçük bir hatadır, dert etmeyin.)

Son bir uyarıda daha bulunalım;

La turka (lingvo) sözcük grubundaki la, -n takısı almaz, çünkü sıfat değildir.

Mi la turkan lingvon parolas., veya daha kısa söylemek istersek Mi la turkan parolas. "Türkçe konuşurum." anlamına gelebilecek doğru birer cümledir.

Mi la turkan lingvon parolas. ve Mi la turkan parolas. cümleleri ise yanlıştır, çünkü la, -n ekini kabul etmez.

La´nın tam olarak ne olduğunu sonraki derste ayrıntısıyla inceleyeceğiz.

Özet

• Fiillerin mastar hâli (-mak, -mek) -i ile biter.
• Geçmiş zaman -is, güncel (şimdiki, geniş) zaman -as, gelecek zaman -os ile yapılır.
• Nesneye (yüklemden direkt olarak etkilenen öğeye) -n eklenir.
• Nesne sıfatlarla nitelenmiş bir isim ise, hem isme hem de sıfatlara -n eklenir.