Türkçe/Cümle/Cümlenin ögeleri
- Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir olayı vb. anlatmak için anlamlı ve görevli sözcüklerle oluşturulan söz dizisine "cümle" denir.
- Cümlenin asıl amacı bilgi vermek, bir durumu bu cümlenin muhatabı olan kişiye bildirmektir. Bu yüzdenne kadar çok bilgi verilmek isteniyorsa cümle de o kadar genişletilebilir:
Geldi. : Yalnız eylem
Halil geldi: Eylem ve eylemi gerçekleştiren
Halil dün geldi: Eylem, eylemi gerçekleştiren ve eylemin gerçekleşme zamanı
Halil dün seni görmeye geldi. : Eylem, eylemi gerçekleştiren, eylemin gerçekleşme zamanı ve gerçekleşme sebebi.
- Görüldüğü gibi bir cümle, anlatılmak istenenlere göre bir kelimeden oluşabileceği gibi, birçok kelimeden de oluşabilir.
- Bir soruya cevap olarak verilen ve bir eylem ifadesi taşımayan kelimeler de cümle olarak kabul edilir:
-Ne zaman yola çıkıyorsun? - Yarın. (Yarın yola çıkıyorum.)
- Cümle öğeleri bulunurken tamlamalar, kelime grupları birbirinden ayrılmaz. Küçük bir örnekle buna değinilecek, açıklama öğeler başlığı altında yapılacaktır.
Bahçedeki köpek herkese saldırıyor. cümlesinde "bahçedeki köpek" bir sıfat tamlaması olduğu için öğe bulurken bölünemez, aynı öğe içinde yer alır.
Cümlenin Temel Ögeleri
[değiştir]Yüklem
[değiştir]- Yüklem, iş, oluş ve hareket bildirir ve cümlenin var olmasının asıl sebebidir. Bir cümle yüklemden ibaret olabilir. Yükleme eklenen şahıs eki, yüklemde bildirilen işin kimin tarafından yapıldığını, yani özneyi de verir.Meselâ:
Bıraktım. kelimesi bir cümledir, çünkü tek başına da olsa bir hareket bildirir. Ayrıca yüklemdeki şahıs ekinden bırakan kişinin kim olduğu da anlaşılmaktadır. (Ben- 1. teklik şahıs)
- Bir cümlede yüklem, fiil olabileceği gibi isim soylu bir kelime de olabilir.
Ödevime başladım. cümlesinde "başla-" bir fiil gövdesidir. Sonuna "-mak" mastar eki getirilebilir.
Film çok güzeldi. cümlesindeki "güzeldi" yüklemi ise, isim soylu bir yüklemdir.
- Yüklem eğer bir isim ya da sıfat tamlaması, kalıplaşmış bir ifade, bir deyim ise bu tamlama, deyim bölünmemeli, bir bütün olarak yüklem kabul edilmelidir.
Bizi hüzünlendiren,gençlik hatıralarımızdı. cümlesindeki yüklem "gençlik hatıralarımızdı" ifadesidir. Çünkü bu kelime grubu, bir belirtisiz isim tamlamasıdır.
Olanları duyunca öfkeden deliye döndü. cümlesinin yüklemi de "deliye dönmek" kelime grubudur. Zaten yalnızca "dönmek" i yüklem olarak alırsak, diğer öğeleri bulmak için soracağımız sorular da mantıksız gelecektir. (Neye döndü, neden döndü gibi.)
- Eğer cümlede yüklemi bulmakta zorlanıyorsanız, genellikle işe yarayan yöntem, hangi kelimenin veya kelime grubunun kip ve/veya şahıs eki aldığına bakmaktır.
Keşke siz de gelseydiniz. (gel-se-y-di-niz: Hem zaman hem de şahıs eki mevcuttur.)
Özne
[değiştir]Yüklemde bildirilen işi yapan kişi veya varlıktır. Yükleme sorulan "yapan ne?/ yapan kim?" sorularının cevabı, cümle içindeki özneyi verir.
Çiçekler çok güzel kokuyor. = Yüklem: kokuyor Kokan ne? Çiçekler: özne
Bu sınıfın öğrencileri çok çalışkandır. = Yüklem: çalışkandır. Çalışkan olan kim? Bu sınıfın öğrencileri.: özne