Türükçä/Yapım Ekleri

Türükçä’deki yapım ekleri çoğunlukla Türkçedekilerle aynıdır. Ancak bazılarında küçük ama önemli ses değişiklikleri bulunmaktadır. Bu nedenle özellikle şu üç kural önemlidir:

1-İçinde c geçen -cı, -cılık, -ıncı ekleri Türükçä’de ç ile yazılır ve okunur; (tilçi, temirçilik, ekinçi vb.)

2- Ünlü uyumunun gereği olarak -lık/-lik eki Türükçä’de -lıq/lik/-luq/lük biçimlerini alır; (yoqsulluq, köplük, birinçilik vb…)

3-Arapça nispet eki -î, Türükçä’de -iy biçiminde yazılır. Milliy, Türkiy, Şaxsiy

Türkçede bulunmayan ya da sadece kalıplaşmış sözlerde görülen Türükçä yapım ekleri şunlardır:

İsimden İsim Yapan Ekler:

-ça/-çä: kökräkçä (yelek), bölükçä ( parça)

-çan/-çän: Severlik, severek yapma anlamı katar: çaquvçan ( ispiyoncu, jurnallemeyi seven), işçän (çalışkan, hamarat, işini severek yapan, aktif), Sevişçän (mihriban, sevecen, sevgi ve ilgisini esirgemeyen)

-çıl/çil: Meyil, sevme, hoşlanma, yandaşlık bildirir: etçil ( etobur), otçul ( otobur)

-daş/däş: zamandaş (çağdaş), eldäş ( hemşehri)

-gı/-gi-: keçägi ( geceki), ölkädägi (ülkedeki), astdagı (aşağıdaki), qoluñuzdagı ( elinizdeki)

-ımtır/-imtir: Benzerlik, andırma bildirir, genellikle renkler ile kullanılır: sarımtır (sarımsı), kökümtür (mavimsi), qaramtır (siyahımsı), alımtır (pembemsi)

-laq/-läk: eğinläk (geniş omuzlu), qarınlaq ( göbekli), etläk ( etleri sarkan)

Küçültme Ekleri:

Türkçeden farklı olanları vardır, Başlıcaları şunlardır:

-çaq/-çäk: tayçaq ( taycık), kelinçäk ( gelincik), çağaçaq ( bebecik)

-gına/-ginä: azgına ( azıcık), balagına ( çocukçağız), qızgına (kızcağız), Öyginä (evcik)

-qay/-käy: başqay ( başçık), qoñşuqay ( komşucuk), siñilkäyim ( bacıcığım)

-tay/-täy : oğultay ( küçük oğul), erkätäy ( nazlı, şımarık, gözde)

Sayılara Eklenen Ekler ve Anlamları:

-ala/-älä: üçälä kitap (üç kitap birden, üç kitap da ), onalamız ( onumuz birden, onumuzdan her biri de), qırqala adam ( kırk adam birden, kırk adam da)

-ar/-är/-şar/-şär: birär (birer), ekişär ( ikişer), altışar ( altışar), yetişär ( yedişer)

-avı/-ävi: ekävimiz ( ikimiz), toquzavımız ( dokuzumuz); birliktelik anlamı verir, ona kadar kullanılabilir.

-lap/-läp: onlap ( onlarca), yüzläp (yüzlerce), miñläp ( binlerce)

-ta/-tä: birtä ( bir tane), altıta ( altı tane), onta ( on tane)

-taça/täçä: birtäçä ( bir tane kadar), altıtaça ( altı tane kadar), ontaça ( on tane kadar)

Farsçadan alınma -xanä (-hane) sözü Türkçeye göre fazla işletilir: yazuvxane (ofis), yataqxanä (öğrenci yurdu), aşxanä (mutfak, yemekhane, lokanta, restoran), emxänä (eczane), ağıruvxanä (hastane)

İsimden Fiil Yapan Ekler:

-ay/-äy : azaymaq (azalmak), köpäymäk (çoğalmak), qaraymaq (kararmak), ulgaymaq (büyümek)

-qar/kär: başqarmaq (yönetmek), eskärmäk ( hatırda tutmak, akılda tutmak)

-r: eskirmäk (eksimek), qısqarmaq (qısalmak)

-ra/rä: qarañıramaq (alacakaranlık olmak), telbärämäk ( delirmek)

-sıra/-sirä: yoksun olma, bulunmama anlamı katar; elsirämäk (devletsiz olmak, devletsiz kalmak), añsıramaq ( mantıksız olmak, mantıksızlaşmak). Aynı yapı ihtiyaç duyma, isteme de bildirebilir.

Mastar: Fiil ismini anlatmak üzere Türükçä üç eki sıklıkla işletir:

1) –maq/-mäk: Bolmaq ( Olmak), Kelmäk (Gelmek), Almaq (Almak), Bilmäk (Bilmek) ; Asli mastar ekidir.

2) –uv/-üv/-v: Qorquv ( Korku, Korkma), Sevüv ( Sevgi, Sevme, Aşk), Sunuv ( Sunu, Sunma); Bu mastar eki daha çok eylem cümlenin öznesi iken kullanılsa daha iyi olur.

3) –ış/-iş: Körüş ( Görüş, Görme), Alış ( Alış, Alma), Baqış ( Bakış), Çıqış ( Çıkış)

 Fiilden İsim Yapan Ekler:

-alga/-älgä: qoñalga ( helikopter pisti), tüşälgä (pist),

-arman/-ärmän/-rman/-emän : öğrätärmän ( antrenör), oqurman ( okuyucu)

-çaq/-çäk: tartınçaq ( çekingen), erinçäk (üşengeç)

-dıq/dik: qaldıq ( kalıntı, artık, posa), tapıldıq ( buluntu, bulgu)

-gıç/-giç: öçürgiç ( silgi), qapyuvgıç ( bulaşık makinesi), körsätgiç ( işaret, ibare, gösterge)

-gir/-kir: ötkür ( keskin, sivri), sezgir ( duyarlı, hassas), bolmagır ( yaramaz)

-ımta/-imtä: süzümtä (netice, sonuç), barımta ( gidişat)

-ma/-mä: basma (basımevi)

-qaq/-gaq/-käk/-gäk: batqaq ( batak, bataklık), eşkäk ( kayık küreği), uyuşqaq ( uyum
sağlayan)

-uvçı/üvçi: belli bir eylemi yapan kişi adları türetir; oquvçı ( okuyucu), aluvçı ( alıcı),

berüvçi (verici)

Fiilden Fiil Yapan Ekler:

-gız/-giz: yürgüzmäk ( yürütmek), oturguzmaq ( oturtmak), yatqızmaq ( yatırmak), kirgizmäk
(girdirmek, sokmak),

-ız/-iz: emizmäk ( emdirmek, emzirmek), aqızmaq ( aktırmak, akıtmak)

-qaz/-gaz/-käz/-gäz: otqazmaq ( oturtmak), körgäzmäk ( göstermek)

-sät: körsätmäk ( göstermek)