İçeriğe atla

Jalpi Türk Tili/Dilbilgisi

Vikikitap, özgür kütüphane

Alfabe ve Sesbilgisi

[değiştir]

A, B, C, CH, D, E, F, G, GH, H, X, I, J, K, KH, Q, L, M, N, NG, O, Ö, P, PH, R, S, SH, T, U, Ü, W, Y, Z, ZH

Harf Fonetik karşılığı Harf Fonetik karşılığı
A a /a/ M m /m/
B b /b/ N n /n/
C c /c/ NG ng /ñ/
CH ch /ç/ O o /o/
D d /d/ Ö ö /ö/
E e /e/ P p /p/
F f /f/ PH ph /f/, /p/
G g /g/ R r /r/
GH gh /ğ/ S s /s/
H h /h/ SH sh /ş/
X x /x/ T t /t/
I i /ı/, /i/ U u /u/
J j /y/, /j/, /c/ Ü ü /ü/
K k /k/ W w /v/
KH kh /x/, /q/ Y y /y/
Q q /q/ Z z /z/
L l /l/ ZH zh /j/

Açıklamalar

[değiştir]


i - Yazıda ı-i ayrımı yoktur. X, gh, kh, q gibi kaıln ünsüzlerin yanında ı olarak okunur. Bir sözcükte kalın sıradan başka bir ünlü varsa ı, ince sıradan başka bir ünlü varsa i okunur. Fiillerde mastar ekine göre kalın veya ince okunur. Diğer yerlerde her zaman i olarak okunur. Jil kelimesi istisna olarak yıl veya cıl / jıl olarak okunur fakat yil veya cil / jil olarak okunması da hatalı sayılmaz. (Daha sonra başka istisnalar da belirlenebilir).


j - Seçime bağlı olarak y veya j / c olarak okunur. Türkçe asıllı kelimelerde söz başındaki y sesi yazıda her zaman j ile gösterilir.


kh - Seçime bağlı olarak x veya q olarak okunur. Kökenine bakılmaksızın bir sözcüğün hem Kazak Türkçesi hem de Kırgız Türkçesi karşılığında q sesi varken diğer lehçelerde aynı sözcükte x sesi varsa yazıda bu x sesi kh ile gösterilir.


ph - Seçime bağlı olarak f veya p olarak okunur. Arapça ve Farsça asıllı kelimelerdeki f sesi yazıda her zaman ph ile gösterilir.


N ve g sesleri bir araya geldiği zaman nazal n olarak okunmaması için araya (') işareti konur.

Bazı Ses Özellikleri

[değiştir]
  • Açık e ünlüsü yoktur; sadece kapalı e vardır.
  • Türkiye Türkçesinde küçük ünlü uyumu bakımından dört şekli bulunan eklerin iki şekli vardır ve ünlüsü ı / i'dir. Yazıda ı / i ayrımı olmadığı için ekin yapısında bir gh / q yoksa yazımı tek şekilli olur.

İsimler

[değiştir]
İsmin Halleri
Hal Ekin Biçimleri qum "kum" jer "yer"
Yalın qum jer
Belirtme —ni qumni jerni
İlgi —ning qumning jerning
Yönelme —gha, -ge qumgha jerge
Bulunma —da, -de qumda jerde
Ayrılma —dan, -den qumdan jerden
İsim Çekimi
Şahıs Ekin Biçimleri jash "genç" Türk "Türk"
1. tk —min jashmin Türkmin
2. tk —sing jashsing Türksing
3. tk —dir jashdir Türkdir
1. çk —miz jashmiz Türkmiz
2. çk —singiz jashsingiz Türksingiz
3. çk —dir(lAr) jashdir(lar) Türkdir(ler)
İyelik
Şahıs Ekin Biçimleri ana "ana" üy "ev"
1. tk —m, -im anam üyim
2. tk —ng, -ing anang üying
3. tk —si, -i anasi üyi
1. çk —miz, -imiz anamiz üyimiz
2. çk —ngiz, -ingiz anangiz üyingiz
3. çk —lari, -leri analari üyleri

Fiiller

[değiştir]

Haber Kipi

[değiştir]

Basit Zamanlar

Temel olarak iki basit zaman vardır:

Şimdiki / Geniş / Gelecek Zaman
Şahıs Ekin Biçimleri jasha- "yaşamak" Olumsuz bil- "bilmek" Olumsuz
1. tk —A/-y-min jashaymin jashamaymin bilemin bilmeymin
2. tk —A/-y-sing jashaysing jashamaysing bilesing bilmeysing
3. tk —A/-y-di jashaydi jashamaydi biledi bilmeydi
1. çk —A/y-miz jashaymiz jashamaymiz bilemiz bilmeymiz
2. çk —A/y-singiz jashaysingiz jashamaysingiz bilesingiz bilmeysingiz
3. çk —A/y-di(lAr) jashaydi(lar) jashamaydi(lar) biledi(ler) bilmeydi(ler)
Geçmiş Zaman
Şahıs Ekin Biçimleri jasha- "yaşamak" Olumsuz bil- "bilmek" Olumsuz
1. tk —di-m jashadim jashamadim bildim bilmedim
2. tk —di-ng jashading jashamading bilding bilmeding
3. tk —di jashadi jashamadi bildi bilmedi
1. çk —diq, -dik jashadiq jashamadiq bildik bilmedik
2. çk —dingiz jashadingiz jashamadingiz bildingiz bilmedingiz
3. çk —di(lAr) jashadi(lar) jashamadi(lar) bildi(ler) bilmedi(ler)

Bu iki zamana ilaveten özellikle yazılı anlatımda kullanılması düşünülen bir Şimdiki Zaman ve bir de niyet bildiren Gelecek Zaman (bu Niyet Kipi olarak adlandırılabilir) vardır.

(Yazınsal) Şimdiki Zaman
Şahıs Ekin Biçimleri jasha- "yaşamak" Olumsuz bil- "bilmek" Olumsuz
1. tk —maqda/mekde-min jashamaqdamin jashamaqda emesmin bilmekdemin bilmekde emesmin
2. tk —maqda/mekde-sing jashamaqdasing jashamaqda emessing bilmekdesing bilmekde emessing
3. tk —maqda/mekde jashamaqda jashamaqda emes bilmekde bilmekde emes
1. çk —maqda/mekde-miz jashamaqdamiz jashamaqda emesmiz bilmekdemiz bilmekde emesmiz
2. çk —maqda/mekde-singiz jashamaqdasingiz jashamaqda emessingiz bilmekdesingiz bilmekde emessingiz
3. çk —maqda/mekde(lAr) jashamaqda(lar) jashamaqda emes(ler) bilmekde(ler) bilmekde emes(ler)

Niyet Kipi

[değiştir]

"...-mAk niyetindeyim" veya bazen "...-mAk istiyorum" anlamlarında kullanılan Gelecek Zaman.

Niyet Bildiren Gelecek Zaman
Şahıs Ekin Biçimleri jasha- "yaşamak" Olumsuz bil- "bilmek" Olumsuz
1. tk —maqchi/mekchi-min jashamaqchimin jashamaqchi emesmin bilmekchimin bilmekchi emesmin
2. tk —maqchi/mekchi-sing jashamaqchising jashamaqchi emessing bilmekchising bilmekchi emessing
3. tk —maqchi/mekchi jashamaqchi jashamaqchi emes bilmekchi bilmekchi emes
1. çk —maqchi/mekchi-miz jashamaqchimiz jashamaqchi emesmiz bilmekchimiz bilmekchi emesmiz
2. çk —maqchi/mekchi-singiz jashamaqdchisingiz jashamaqchi emessingiz bilmekchisingiz bilmekchi emessingiz
3. çk —maqchi/mekchi(lAr) jashamaqchi(lar) jashamaqchi emes(ler) bilmekchi(ler) bilmekchi emes(ler)

Hikâye & Rivayet

[değiştir]
Şimdiki / Geniş / Gelecek Zamanın Hikâyesi & Rivayeti
Şahıs Yapı: -(A)r edi jasha- "yaşamak" Olumsuz bil- "bilmek" Olumsuz
1. tk —(A)r edim jashar edim jashamas edim biler edim bilmes edim
2. tk —(A)r eding jashar eding jashamas eding biler eding bilmes eding
3. tk —(A)r edi jashar edi jashamas edi biler edi bilmes edi
1. çk —(A)r edik jashar edik jashamas edik biler edik bilmes edik
2. çk —(A)r edingiz jashar edingiz jashamas edingiz biler edingiz bilmes edingiz
3. çk —(A)r edi(ler) jashar edi(ler) jashamas edi(ler) biler edi(ler) bilmes edi(ler)
Geçmiş Zamanın Hikâyesi & Rivayeti
Şahıs Yapı: -ghan/gen edi jasha- "yaşamak" Olumsuz bil- "bilmek" Olumsuz
1. tk —ghan/gen edim jashaghan edim jashamaghan edim bilgen edim bilmegen edim
2. tk —ghan/gen eding jashaghan eding jashamaghan eding bilgen eding bilmegen eding
3. tk —ghan/gen edi jashaghan edi jashamaghan edi bilgen edi bilmegen edi
1. çk —ghan/gen edik jashaghan edik jashamaghan edik bilgen edik bilmegen edik
2. çk —ghan/gen edingiz jashaghan edingiz jashamaghan edingiz bilgen edingiz bilmegen edingiz
3. çk —ghan/gen edi(ler) jashaghan edi(ler) jashamaghan edi(ler) bilgen edi(ler) bilmegen edi(ler)
(Yazınsal) Şimdiki Zamanın Hikâyesi & Rivayeti
Şahıs Yapı: -maqda/mekde edi jasha- "yaşamak" Olumsuz bil- "bilmek" Olumsuz
1. tk —maqda/mekde edim jashamaqda edim jashamaqda emes edim bilmekde edim bilmekde emes edim
2. tk —maqda/mekde eding jashamaqda eding jashamaqda emes eding bilmekde eding bilmekde emes eding
3. tk —maqda/mekde edi jashamaqda edi jashamaqda emes edi bilmekde edi bilmekde emes edi
1. çk —maqda/mekde edik jashamaqda edik jashamaqda emes edik bilmekde edik bilmekde emes edik
2. çk —maqda/mekde edingiz jashamaqda edingiz jashamaqda emes edingiz bilmekde edingiz bilmekde emes edingiz
3. çk —maqda/mekde edi(ler) jashamaqda edi(ler) jashamaqda emes edi(ler) bilmekde edi(ler) bilmekde emes edi(ler)
Niyet Bildiren Gelecek Zamanın Hikâyesi & Rivayeti
Şahıs Yapı: -maqchi/mekchi edi jasha- "yaşamak" Olumsuz bil- "bilmek" Olumsuz
1. tk —maqchi/mekchi edim jashamaqchi edim jashamaqchi emes edim bilmekchi edim bilmekchi emes edim
2. tk —maqchi/mekchi eding jashamaqchi eding jashamaqchi emes eding bilmekchi eding bilmekchi emes eding
3. tk —maqchi/mekchi edi jashamaqchi edi jashamaqchi emes edi bilmekchi edi bilmekchi emes edi
1. çk —maqchi/mekchi edik jashamaqchi edik jashamaqchi emes edik bilmekchi edik bilmekchi emes edik
2. çk —maqchi/mekchi edingiz jashamaqchi edingiz jashamaqchi emes edingiz bilmekchi edingiz bilmekchi emes edingiz
3. çk —maqchi/mekchi edi(ler) jashamaqchi edi(ler) jashamaqchi emes edi(ler) bilmekchi edi(ler) bilmekchi emes edi(ler)