İçeriğe atla

Azerice/Dil bilgisi

Bağlantı ekle
Vikikitap, özgür kütüphane

İsimler

[değiştir]

İsmin halleri

[değiştir]

Azerbaycan Türkçesinde ismin halleri Türkiye Türkçesindekine benzer. Yalnız belirtme hâlinde bir sesli harfi takiben araya yardımcı sessiz olarak n girer. Başında d bulunan eklerin t'li biçimleri yoktur. Aşağıdaki tabloda örnek olarak qız kız, qapı kapı, ev ev ve iş iş kelimelerinin çekimleri verilmektedir:

İsmin Halleri
İsmin Halları
Yalın hâli
Adlıq halı 		Yükleme hâli
Təsirlik halı 		Yönelme hâli
Yönlük halı 		Bulunma hâli
Yerlik halı 		Çıkma hâli
Çıxışlıq halı 		İlgi hâli
Yiyəlik halı
- -(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü -(y)a, -(y)ə -da, -də -dan, -dən -(n)ın, -(n)in, -(n)un, -(n)ün
qız kız qızı kızı qıza kıza qızda kızda qızdan kızdan qızın kızın
qapı kapı qapını kapıyı qapıya kapıya qapıda kapıda qapıdan kapıdan qapının kapının
ev ev evi evi evə eve evdə evde evdən evden evin evin
iş iş işi işi işə işe işdə işte işdən işten işin işin

İsim çekimi

[değiştir]
İsim Çekimi
Xəbərlik Kateqoriyası
I. teklik şahıs
I. şəxsin təki 		II. teklik şahıs
II. şəxsin təki 		III. teklik şahıs
III. şəxsin təki 		I. çokluk şahıs
I. şəxsin cəmi 		II. çokluk şahıs
II. şəxsin cəmi 		III. çokluk şahıs
III. şəxsin cəmi
-(y)am, -(y)əm -san, -sən -dır, -dir, -dur, -dür -(y)ıq, -(y)ik, -(y)uq, -(y)ük -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz -dırlar, -dirlər, -durlar, -dürlər
yolçuyam yolcuyum yolçusan yolcusun yolçudur yolcudur yolçuyuq yolcuyuz yolçusunuz yolcusunuz yolçudurlar yolcudurlar
Türkəm Türk'üm Türksən Türk'sün Türkdür Türk'tür Türkük Türk'üz Türksünüz Türk'sünüz Türkdürlər Türk'türler

Not: Sorularda ve ünlemlerde +dIr eki +dI biçimine geçebilir: Yoxdu! yoktur, yoxdu? yok mu?. (Eğer yoktu diyecekseniz bunu yox idi biçiminde söyleyiniz.)

Yapım ekleri

[değiştir]

Azerbaycan Türkçesinde yapım ekleri bazen küçük ses farklılıkları olmakla beraber genelde Türkiye Türkçesindekilerle aynıdır.

İsimden isim yapan ekler

[değiştir]
-lıq, -lik, -luq, -lük: dağlıq, çәrçilik, ucuzluq, düzlük
-ça, -çә: qazança, dәftәrçә
-laq: duzlaq, çaylaq
-çı, -çi, -çu, -çü: yazıçı, çörәkçi, odunçu, üzümçü
-lı, -li, -lu, -lü: dadlı, evli, duzlu, sözlü
-daş: yoldaş, әmәkdaş, vәtәndaş
-cıq, -cik, -cuq, -cük, -cığaz, -ciyәz: anacıq, evcik, yavrucuq, gözcük, qızcığaz, nәnәciyәz

Fiilden isim yapan ekler

[değiştir]
-ıq, -ik, -uq, -ük: qatıq, bilik, qoruq, hörük
-ış, -iş, -uş, -üş: qaçış, gәliş, uçuş, görüş
-ma, -mә: vuruşma, süzmә
-aq, -әk, -q, -k: yataq, sürәk, daraq, әlәk
-caq, -cәk: sancaq, yellәncәk
-ım, -im, -um, -üm: yığım, içim, udum, ölüm
-qa, -gә: qovurqa, süpürgә
-ar, -әr: açar, gülәr
-tı, -ti, -tu, -tü: qışqırtı, göyәrti, gurultu, üzüntü
-qın, -kin, -qun, -gün, -ğın, -ğun: basqın, kәskin, tutqun, süzgün, dalğın, vurğun
-qı, -ki, -qu, -gü, -ğı, -ğu: asqı, seçki, pusqu, bölgü, çalğı, sorğu
-ın, -in: axın, biçin
-ı, -i, -u, -ü: yazı, çәki, pozu, ölçü
-ıcı, -ici, -ucu, -ücü: satıcı, bilici, sorucu, bölücü
-ınc, -inc, -unc, -ünc: qaxınc, sevinc, qorxunc, gülünc
-acaq, -әcәk: yanacaq, silәcәk
-cә: düşüncә
-gәc: süzgәc
-ac,-әc: tıxac, döyәc
-ir: gәlir
-ıc: ayrıc
-ıntı, -inti, -untu, -üntü: qazıntı, әzinti, ovuntu, çöküntü
-maz, -mәz: solmaz, sönmәz

İsimden fiil yapan ekler

[değiştir]
-la-, -lә-: duzla-, işlә-, qarala-, cütlә-, ikilә-, yarıla-
-laş-, -lәş-: ayaqlaş-, birlәş-, şirinlәş-, sözlәş-, hazırlaş-
-lan-, -lәn-: yollan-, güclәn-, evlәn-, süslәn-, xumarlan-, dillәn-
-al-, -әl-, -l-: boşal-, düzәl-, çoxal-, saral-, dincәl-, durul-
-ar-, -әr-: otar-, göyәr-, yaşar-, qızar-
-a-, -ә-: yaşa-, boşa-, әlә-, dilә-
-ı-, -i-, -u-, -ü-: acı-, bәrki-, turşu-, tәngi-
-var-: suvar-
-sa-: susa-
-imsә-, -ümsә-: mәnimsә-, qәribsә-, gülümsә-, özümsә-
-ılda-, -ildә-, -ulda-, -üldә-: pıçılda-, cingildә-, xorulda-, cürüldә-
-ıq-, -ıx-, -ik-, -uq-, -ux-: darıx-, gecik-, yolux-, karıx-

Zamirler

[değiştir]

Şahıs zamirleri

[değiştir]

Türkiye Türkçesindekinden farklı olan yalnızca 1.teklik şahıs zamiridir.
mən, sən, o, biz, siz, onlar

Azerbaycan Türkçesinde birinci ve ikinci teklik şahısların yönelme durumlarında ince ünlü bulunur: mənə, sənə

İşaret zamirleri

[değiştir]

Azerbaycan Türkçesinde 'şu' işaret zamiri yoktur. Bu, o işaret zamirlerinin yanında, aynı anlamlara gelen həmən ve həmin zamirleri vardır.

Belgisiz zamirler

[değiştir]

Azerbaycan Türkçesinde Türkiye Türkçesinden farklı bâzı belgisiz zamirler vardır. Bunlardan özellikle kimsə biri ve nəsə bir şey zamirleri ismin hallerine göre değişiklik gösterir.

Azerice Türkçe Azerice Türkçe
kimsə biri nəsə bir şey
kimisə birini nəyisə bir şeyi
kiməsə birine nəyəsə bir şeye
kimdəsə birinde nədəsə bir şeyde
kimdənsə birinden nədənsə bir şeyden
kiminsə birinin nəyinsə bir şeyin

Fakat kimsə hiç kimse anlamında kullanılıyorsa çekimi Türkiye Türkçesindekinden farklı değildir: kimsə, kimsəyə, kimsəni, kimsədə, kimsədən, kimsənin.

Eylemler

[değiştir]

Şimdiki zaman

[değiştir]


-(y)ır-, -(y)ir-, -(y)ur-, -(y)ür Şimdiki Zaman Eki + Kişi Ekleri

Şimdiki Zaman
OlumluOlumsuz
gəlirəmgeliyorum oxuyuramokuyorum gəlmirəmgelmiyorum oxumuramokumuyorum
gəlirsəngeliyorsun oxuyursanokuyorsun gəlmirsəngelmiyorsun oxumursanokumuyorsun
gəlirgeliyor oxuyurokuyor gəlmirgelmiyor oxumurokumuyor
gəlirikgeliyoruz oxuyuruqokuyoruz gəlmirikgelmiyoruz oxumuruqokumuyoruz
gəlirsinizgeliyorsunuz oxuyursunuzokuyorsunuz gəlmirsinizgelmiyorsunuz oxumursunuzokumuyorsunuz
gəlirlər geliyorlar oxuyurlarokuyorlar gəlmirlər gelmiyorlar oxumurlarokumuyorlar

Geniş zaman

[değiştir]


-(y)ar-, -(y)ər- Geniş Zaman Eki + Şahıs Ekleri

Geniş Zaman
OlumluOlumsuz
gələrəmgelirim oxuyaramokurum gəlmərəmgelmem oxumaramokumam
gələrsəngelirsin oxuyarsanokursun gəlməzsəngelmezsin oxumazsanokumazsın
gələrgelir oxuyarokur gəlməzgelmez oxumazokumaz
gələrikgeliriz oxuyarıqokuruz gəlmərikgelmeyiz oxumarıqokumayız
gələrsinizgelirsiniz oxuyarsınızokursunuz gəlməzsinizgelmezsiniz oxumazsınızokumazsınız
gələrlərgelirler oxuyarlarokurlar gəlməzlərgelmezler oxumazlarokumazlar

Gelecek zaman

[değiştir]


-(y)acaq-, -(y)əcək- Gelecek Zaman Eki + Kişi Ekleri

Gelecek Zaman
OlumluOlumsuz
gələcəyəmgeleceğim oxuyacağamokuyacağım gəlməyəcəyəmgelmeyeceğim oxumayacağamokumayacağım
gələcəksəngeleceksin oxuyacaqsanokuyacaksın gəlməyəcəksəngelmeyeceksin oxumayacaqsanokumayacaksın
gələcək(dir)gelecek(tir) oxuyacaq(dır)okuyacak(tır) gəlməyəcək(dir)gelmeyecek(tir) oxumayacaq(dır)okumayacak(tır)
gələcəyikgeleceğiz oxuyacağıqokuyacağız gəlməyəcəyikgelmeyeceğiz oxumayacağıqokumayacağız
gələcəksinizgeleceksiniz oxuyacaqsınızokuyacaksınız gəlməyəcəksinizgelmeyeceksiniz oxumayacaqsınızokumayacaksınız
gələcəklərgelecekler oxuyacaqlarokuyacaklar gəlməyəcəklərgelmeyecekler oxumayacaqlarokumayacaklar

Görülen geçmiş zaman

[değiştir]


-dı-, -di-, -du-, -dü- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri

Görülen Geçmiş Zaman
OlumluOlumsuz
gəldimgeldim oxudumokudum gəlmədimgelmedim oxumadımokumadım
gəldingeldin oxudunokudun gəlmədingelmedin oxumadınokumadın
gəldigeldi oxuduokudu gəlmədigelmedi oxumadıokumadı
gəldikgeldik oxuduqokuduk gəlmədikgelmedik oxumadıqokumadık
gəldinizgeldiniz oxudunuzokudunuz gəlmədinizgelmediniz oxumadınızokumadınız
gəldilərgeldiler oxudularokudular gəlmədilərgelmediler oxumadılarokumadılar

Öğrenilen geçmiş zaman I

[değiştir]


-mış-, -miş-, -muş-, -müş- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri

Öğrenilen Geçmiş Zaman I
OlumluOlumsuz
gəlmişəmgelmişim oxumuşamokumuşum gəlməmişəmgelmemişim oxumamışamokumamışım
gəlmişsəngelmişsin oxumuşsanokumuşsun gəlməmişsəngelmemişsin oxumamışsanokumamışsın
gəlmiş(dir)gelmiş(tir) oxumuş(dur)okumuş(tur) gəlməmiş(dir)gelmemiş(tir) oxumamış(dır)okumamış(tır)
gəlmişikgelmişiz oxumuşuqokumuşuz gəlməmişikgelmemişiz oxumamışıqokumamışız
gəlmişsinizgelmişsiniz oxumuşsunuzokumuşsunuz gəlməmişsinizgelmemişsiniz oxumamışsınızokumamışsınız
gəlmişlərgelmişler oxumuşlarokumuşlar gəlməmişlərgelmemişler oxumamışlarokumamışlar

Öğrenilen geçmiş zaman II

[değiştir]


-(y)ıb-, -(y)ib-, -(y)ub-, -(y)üb- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri

Öğrenilen Geçmiş Zaman II
OlumluOlumsuz
-- -- -- --
gəlibsəngelmişsin oxuyubsanokumuşsun gəlməyibsəngelmemişsin oxumayıbsanokumamışsın
gəlib(dir)gelmiş(tir) oxuyub(dur)okumuş(tur) gəlməyib(dir)gelmemiş(tir) oxumayıb(dır)okumamış(tır)
-- -- -- --
gəlibsinizgelmişsiniz oxuyubsunuzokumuşsunuz gəlməyibsinizgelmemişsiniz oxumayıbsınızokumamışsınız
gəliblərgelmişler oxuyublarokumuşlar gəlməyiblərgelmemişler oxumayıblarokumamışlar

Notlar:
Öğrenilen geçmiş zamanda 1. ve 2. şahıslar için -mış, 3. şahıslar için ise -(y)ıb ekinin kullanımı yaygındır. 2. teklik ve çokluk şahısta -mış ekindeki /ş/ sesi düşmektedir. Böylece öğrenilen geçmiş zaman daha çok şu biçimde karşımıza çıkmaktadır: gəlmişəm, gəlmisən, gəlib, gəlmişik, gəlmisiz, gəliblər.


Azerbaycan Türkçesinde öğrenilen geçmiş zaman sık sık görülen geçmiş zaman yerine kullanılmaktadır. Yani gəlmişəm diyerek geldim, gəlib diyerek geldi anlamı kastedilebilir.

Tek heceli fiillerden et- ve get- ile /t/ sesiyle biten bütün çok heceli fiiller ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında sondaki /t/ sesi /d/'ye dönmektedir: edər, gedər, unudar, qayıdar, v.b.

Bazı sık kullanılan fiillerin zaman eklerini almış biçimleri

[değiştir]
FiilManasıİndiki Zaman
(Şimdiki Zaman)		Qeyri-qəti Gələcək Zaman
(Geniş Zaman)		Qəti Gələcək Zaman
(Gelecek Zaman)		Şühudi Keçmiş Zaman
(Görülen Geçmiş Zaman)		Nəqli Keçmiş Zaman I
(Öğrenilen Geçmiş Zaman I)		Nəqli Keçmiş Zaman II
(Öğrenilen Geçmiş Zaman II)
Təsdiq
(Olumlu)		İnkar
(Olumsuz)		Təsdiq
(Olumlu)		İnkar
(Olumsuz)		Təsdiq
(Olumlu)		İnkar
(Olumsuz)		Təsdiq
(Olumlu)		İnkar
(Olumsuz)		Təsdiq
(Olumlu)		İnkar
(Olumsuz)		Təsdiq
(Olumlu)		İnkar
(Olumsuz)
açmaq [1]açmakaçıraçmıraçaraçmazaçacaqaçmayacaqaçdıaçmadıaçmışaçmamışaçıbaçmayıb
almaq [2]almakalıralmıralaralmazalacaqalmayacaqaldıalmadıalmışalmamışalıbalmayıb
anlamaq [3]anlamakanlayıranlamıranlayaranlamazanlayacaqanlamayacaqanladıanlamadıanlamışanlamamışanlayıbanlamayıb
aparmaq [4]alıp götürmek; yürütmekaparıraparmırapararaparmazaparacaqaparmayacaqapardıaparmadıaparmışaparmamışaparıbaparmayıb
bilmək [5]bilmekbilirbilmirbilərbilməzbiləcəkbilməyəcəkbildibilmədibilmişbilməmişbilibbilməyib
çatmaq [6]yetişmek; yetmekçatırçatmırçatarçatmazçatacaqçatmayacaqçatdıçatmadıçatmışçatmamışçatıbçatmayıb
çıxmaq [7]çıkmakçıxırçıxmırçıxarçıxmazçıxacaqçıxmayacaqçıxdıçıxmadıçıxmışçıxmamışçıxıbçıxmayıb
danışmaq [8]konuşmakdanışırdanışmırdanışardanışmazdanışacaqdanışmayacaqdanışdıdanışmadıdanışmışdanışmamışdanışıbdanışmayıb
demək [9]söylemekdeyirdemirdeyərdeməzdeyəcəkdeməyəcəkdedidemədidemişdeməmişdeyibdeməyib
düşmək [10]inmekdüşürdüşmürdüşərdüşməzdüşəcəkdüşməyəcəkdüşdüdüşmədidüşmüşdüşməmişdüşübdüşməyib
eləmək [11]eylemek, yapmakeləyireləmireləyəreləməzeləyəcəkeləməyəcəkelədieləmədieləmişeləməmişeləyibeləməyib
eşitmək [12]işitmekeşidireşitmireşidəreşitməzeşidəcəkeşitməyəcəkeşitdieşitmədieşitmişeşitməmişeşidibeşitməyib
etmək [13]etmek, yapmakediretmiredəretməzedəcəketməyəcəketdietmədietmişetməmişedibetməyib
gəlmək [14]gelmekgəlirgəlmirgələrgəlməzgələcəkgəlməyəcəkgəldigəlmədigəlmişgəlməmişgəlibgəlməyib
getmək [15]gitmekgedirgetmirgedərgetməzgedəcəkgetməyəcəkgetdigetmədigetmişgetməmişgedibgetməyib
görmək [16]görmekgörürgörmürgörərgörməzgörəcəkgörməyəcəkgördügörmədigörmüşgörməmişgörübgörməyib
götürmək [17]almakgötürürgötürmürgötürərgötürməzgötürəcəkgötürməyəcəkgötürdügötürmədigötürmüşgötürməmişgötürübgötürməyib
güdmək [18]izlemek, gözetlemekgüdürgüdmürgüdərgüdməzgüdəcəkgüdməyəcəkgüddügüdmədigüdmüşgüdməmişgüdübgüdməyib
xatırlamaq [19]hatırlamakxatırlayırxatırlamırxatırlayarxatırlamazxatırlayacaqxatırlamayacaqxatırladıxatırlamadıxatırlamışxatırlamamışxatırlayıbxatırlamayıb
içmək [20]içmekiçiriçmiriçəriçməziçəcəkiçməyəcəkiçdiiçmədiiçmişiçməmişiçibiçməyib
istəmək [21]istemekistəyiristəmiristəyəristəməzistəyəcəkistəməyəcəkistədiistəmədiistəmişistəməmişistəyibistəməyib
itirmək [22]yitirmekitiriritirmiritirəritirməzitirəcəkitirməyəcəkitirdiitirmədiitirmişitirməmişitiribitirməyib
keçmək [23]geçmekkeçirkeçmirkeçərkeçməzkeçəcəkkeçməyəcəkkeçdikeçmədikeçmişkeçməmişkeçibkeçməyib
kəsmək [24]kesmekkəsirkəsmirkəsərkəsməzkəsəcəkkəsməyəcəkkəsdikəsmədikəsmişkəsməmişkəsibkəsməyib
qayıtmaq [25]geri dönmekqayıdırqayıtmırqayıdarqayıtmazqayıdacaqqayıtmayacaqqayıtdıqayıtmadıqayıtmışqayıtmamışqayıdıbqayıtmayıb
qoymaq [26]bırakmak; koymakqoyurqoymurqoyarqoymazqoyacaqqoymayacaqqoyduqoymadıqoymuşqoymamışqoyubqoymayıb
oxşamaq [27]benzemekoxşayıroxşamıroxşayaroxşamazoxşayacaqoxşamayacaqoxşadıoxşamadıoxşamışoxşamamışoxşayıboxşamayıb
oxumaq [28]okumakoxuyuroxumuroxuyaroxumazoxuyacaqoxumayacaqoxuduoxumadıoxumuşoxumamışoxuyuboxumayıb
olmaq [29]olmakolurolmurolarolmazolacaqolmayacaqolduolmadıolmuşolmamışolubolmayıb
oynamaq [30]oynamakoynayıroynamıroynayaroynamazoynayacaqoynamayacaqoynadıoynamadıoynamışoynamamışoynayıboynamayıb
ölmək [31]ölmekölürölmürölərölməzöləcəkölməyəcəköldüölmədiölmüşölməmişölübölməyib
öyrənmək [32]öğrenmeköyrəniröyrənmiröyrənəröyrənməzöyrənəcəköyrənməyəcəköyrəndiöyrənmədiöyrənmişöyrənməmişöyrəniböyrənməyib
öyrətmək [33]öğretmeköyrədiröyrətmiröyrədəröyrətməzöyrədəcəköyrətməyəcəköyrətdiöyrətmədiöyrətmişöyrətməmişöyrədiböyrətməyib
saxlamaq [34]durdurmaksaxlayırsaxlamırsaxlayarsaxlamazsaxlayacaqsaxlamayacaqsaxladısaxlamadısaxlamışsaxlamamışsaxlayıbsaxlamayıb
salmaq [35]düşürmeksalırsalmırsalarsalmazsalacaqsalmayacaqsaldısalmadısalmışsalmamışsalıbsalmayıb
satmaq [36]satmaksatırsatmırsatarsatmazsatacaqsatmayacaqsatdısatmadısatmışsatmamışsatıbsatmayıb
sevmək [37]sevmeksevirsevmirsevərsevməzsevəcəksevməyəcəksevdisevmədisevmişsevməmişsevibsevməyib
sındırmaq [38]kırmaksındırırsındırmırsındırarsındırmazsındıracaqsındırmayacaqsındırdısındırmadısındırmışsındırmamışsındırıbsındırmayıb
söyləmək [39]demeksöyləyirsöyləmirsöyləyərsöyləməzsöyləyəcəksöyləməyəcəksöylədisöyləmədisöyləmişsöyləməmişsöyləyibsöyləməyib
susmaq [40]susmaksusursusmursusarsusmazsusacaqsusmayacaqsusdususmadısusmuşsusmamışsusubsusmayıb
tapmaq [41]bulmaktapırtapmırtapartapmaztapacaqtapmayacaqtapdıtapmadıtapmıştapmamıştapıbtapmayıb
tərpənmək [42]kıpırdamaktərpənirtərpənmirtərpənərtərpənməztərpənəcəktərpənməyəcəktərpənditərpənməditərpənmiştərpənməmiştərpənibtərpənməyib
toxunmaq [43]dokunmaktoxunurtoxunmurtoxunartoxunmaztoxunacaqtoxunmayacaqtoxundutoxunmadıtoxunmuştoxunmamıştoxunubtoxunmayıb
tutmaq [44]yakalamak, tutmaktuturtutmurtutartutmaztutacaqtutmayacaqtutdututmadıtutmuştutmamıştutubtutmayıb
unutmaq [45]unutmakunudurunutmurunudarunutmazunudacaqunutmayacaqunutduunutmadıunutmuşunutmamışunudubunutmayıb
üzmək [46]yüzmek; üzmek; koparmaküzürüzmürüzərüzməzüzəcəküzməyəcəküzdüüzmədiüzmüşüzməmişüzübüzməyib
vermək [47]vermekverirvermirverərverməzverəcəkverməyəcəkverdivermədivermişverməmişveribverməyib
yaşamaq [48]yaşamakyaşayıryaşamıryaşayaryaşamazyaşayacaqyaşamayacaqyaşadıyaşamadıyaşamışyaşamamışyaşayıbyaşamayıb
yatmaq [49]uyumakyatıryatmıryataryatmazyatacaqyatmayacaqyatdıyatmadıyatmışyatmamışyatıbyatmayıb
yazmaq [50]yazmak; kaydetmekyazıryazmıryazaryazmazyazacaqyazmayacaqyazdıyazmadıyazmışyazmamışyazıbyazmayıb
yemək [51]yemekyeyiryemiryeyəryeməzyeyəcəkyeməyəcəkyediyemədiyemişyeməmişyeyibyeməyib
yerimək [52]yürümekyeriyiryerimiryeriyəryeriməzyeriyəcəkyeriməyəcəkyeridiyerimədiyerimişyeriməmişyeriyibyeriməyib
yumaq [53]yıkamakyuyuryumuryuyaryumazyuyacaqyumayacaqyuduyumadıyumuşyumamışyuyubyumayıb
"https://tr.wikibooks.org/w/index.php?title=Azerice/Dil_bilgisi&oldid=55137" sayfasından alınmıştır