İçeriğe atla

Türükçä/Fiiller

Vikikitap, özgür kütüphane

FİİL:

 

Yakın Bilinen Geçmiş Zaman:  

-dı/-di/-du/-dü ile kurulan geçmiş zamandır. Yakın zamanda gerçekleşen bir eylemi anlatmak için kullanılır:  

Aldım                          Kördüm                       Turdum                        Yeşdim             

Aldıñ                           Kördüñ                        Turduñ                         Yeşdiñ  

Aldı                             Kördü                         Turdu                          Yeşdi  

Aldı                             Kördü                         Turdu                          Yeşdi  

Aldıq                           Kördük                       Turduq                        Yeşdik  

Aldıñız             Kördüñüz                    Turduñuz                     Yeşdiñiz  

Aldı(-lar)         Kördü(-lär)                  Turdu(-lar)                   Yeşdi(-lär)  

Aldı(-lar)         Kördü(-lär)                  Turdu(-lar)                   Yeşdi(-lär)  

Fiil çekilirken üçüncü tekil ve çoğul şahıslara -lar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.   

Uzak Bilinen Geçmiş Zaman:  

-gan/-gän eki ile kurulan geçmiş zamandır.  Geçmişte gerçekleşen bir eylemi anlatmak için kullanılır, bu geçmiş bildiğimiz ama artık geride kalan bir geçmiştir. Fiil bu zamanla çekilirken zaman ekinden sonra isim çekerken kullanılan şahıs ekleri eklenilir.  

Alganman                    Körgänmän                  Turganman                   Yeşgänmän  

(Aldım)                        (Gördüm)                    (Kalktım)                     (Çözdüm)         

Algansan                      Körgänsän                   Turgansan                    Yeşgänsän  

Algan(-dır)                   Körgän(-dir)                Turgan(-dır)                 Yeşgän(-dir)  

Algan(-dır)                   Körgän(-dir)                Turgan(-dır)                 Yeşgän(-dir)  

Alganmız                      Körgänmiz                   Turganmız                    Yeşgänmiz  

Algansıñız                    Körgänsiñiz                  Turgansıñız                   Yeşgänsiñiz  

Algan(-dırlar)               Körgän(-dirlär)            Turgan(-dırlar)             Yeşgänlär  

Algan(-dırlar)               Körgän(-dirlär)            Turgan(-dırlar)             Yeşgän (-dirlär)  

Fiil çekilirken üçüncü tekil şahıslara –dır  ve üçüncü çoğul şahıslara -dırlar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.   

Öğrenilen Geçmiş Zaman:  

Öğrenilen geçmiş zaman kendimizimn tecrübe etmediği, başkalarından işittiğimiz, öğrendiğimiz olayları kullanırken kullanılan zamandır. Türükçä’de iki türlü üretilir. Birincisi –mış/-miş/-muş/-müş ekleri kullanılarak türetilendir. Bu ek yalnızca hikaye ya da öykü anlatırken ya da gerçek üstü ve inanılmaz tasvirler yapılırken kullanılır. Bu ek kullanıldığında içinde “ben böyle bir şey olacağına inanmıyorum ama anlatıyorlar işte” iması gizlidir.  

Almışman                     Körmüşmän                  

(Almışım)                     (Görmüşüm)      

Almışsan                      Körmüşsän                   

Almış(-dır)                   Körmüş(-dür)               

Almış(-dır)                   Körmüş(-dür)               

Almışmız                      Körmüşmüz                  

Almışsıñız                     Körmüşsüñüz    

Almış(-dırlar)               Körmüş(-dürlär)                       

Almış(-dırlar)               Körmüş(-dürlär)  

Fiil çekilirken üçüncü tekil şahıslara –dır  ve üçüncü çoğul şahıslara -dırlar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.   

Öğrenilen geçmiş zamanı üretmenin ikinci yolu, -ıp/-ip/-up/-üp eklerinden yararlanmaktır. Bu ek kullanıldığında söylenen şey “Ben görmedim ama olmuş olabilir” anlamını da taşır.  

Alıpman                       Körüpmän                    

(Almışım)                     (Görmüşüm)      

Alıpsan                         Körüpsän                     

Alıp(-dır)                     Körüp(-dür)                 

Alıp(-dır)                     Körüp(-dür)                 

Alıpmız                         Körüpmüz                    

Alıpsıñız                       Körüpsüñüz      

Alıp(-dırlar)                 Körüp(-dürlär)              

Alıp(-dırlar)                 Körüp(-dürlär)  

Şimdiki Zaman:  

Anlamca biri birinden ufak nüansı bulunan üç ayrı yolla anlatılır. Birinci yolda –ip yürmäk fiili kullanılır ve bu fiil gelecek geniş zamanla çekilir. Ancak yürmäk ( yürümek) fiili anlamın şimdiki zaman olduğunu bildirir. Bu şekilde kurulan şimdiki zamanda eylemin geçmişi belli olmayıp  şimdi sürmektedir ve gelecekte bir süre daha süreceği bilinmektedir.  

Alıp yürämän               Körüp yürämän                        

(Alıyorum)                   (Görüyorum)     

Alıp yüräsän                 Körüp yüräsän              

Alıp yürä(-dir)              Körüp yürä(-dir)                       

Alıp yürä(-dir)              Körüp yürä(-dir)                       

Alıp yürämiz                 Körüp yürämiz              

Alıp yüräsiñiz               Körüp yüräsiñiz             

Alıp yürä(-dirlär)          Körüp yürä(-dirlär)                   

Alıp yürä(-dirlär)          Körüp yürä(-dirlär)  

Fiil çekilirken üçüncü tekil şahıslara –dır  ve üçüncü çoğul şahıslara -dırlar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.   

İkinci yolda ise, - ıp yatmaq fiili kullanılır. Fiil gelecek zamanla çekilse de yatmaq fiilinin kendisi şimdiki zamanı işaret eder. Bu şekilde kurulan şimdiki zamanda eylemin geçmişte başlamışlığı bilinmektedir ve şu anda eylem gerçekleşmektedir ancak az sonra sona erecektir.  

Alıp yataman                Körüp yataman                         

(Alıyorum)                   (Görüyorum)     

Alıp yatasan                 Körüp yatasan              

Alıp yata(-dır)              Körüp yata(-dır)                       

Alıp yata(-dır)              Körüp yata(-dır)           

Alıp yatamız                 Körüp yatamız              

Alıp yatasıñız                Körüp yatasıñız             

Alıp yata(-dırlar)          Körüp yata(-dırlar)                   

Alıp yata(-dırlar)          Körüp yata(-dırlar)                   

Fiil çekilirken üçüncü tekil şahıslara –dır  ve üçüncü çoğul şahıslara -dırlar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.   

Üçüncü yolda ise, fiil köküne -maqda/-mäkdä eki eklenmek yoluyla şimdiki zaman kurulur. Bu şekilde kurulan şimdiki zamanda eylem geçmişte başlamış, şu an sürmekte ve büyük olasılıkla az sonra da sürüyor olacaktır.  

Almaqdaman               Körmäkdämän  

(Alıyorum)                   (Görüyorum)     

Almaqdasan                 Körmäkdäsän               

Almaqda(-dır)              Körmäkdä(-dir)                        

Almaqda(-dır)               Körmäkdä(-dir)                                   

Almaqdamız                 Körmäkdämiz               

Almaqdasıñız               Körmäkdäsiñiz  

Almaqda(-dırlar)          Körmäkdä(-dirlär)        

Almaqda(-dırlar)          Körmäkdä(-dirlär)  

Fiil çekilirken üçüncü tekil şahıslara –dır  ve üçüncü çoğul şahıslara -dırlar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.   

Geniş Zaman:  

Fiil köküne gelen  -ar/-är/-r ekleri ile oluşturulur. Eylemin geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanların tümüne ait olduğunu gösterir.  

Alarman                       Körärmän  

(Alırım)                        (Görürüm)  

Alarsan                        Körärsän  

Alar                             Körär  

Alar                             Körär  

Alarmız                        Körärmiz  

Alarsıñız                       Körärsiñiz  

Alar(-lar)                     Körär(-lär)  

Alar(-lar)                     Körär(-lär)  

Fiil çekilirken üçüncü çoğul şahıslara -lar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.   

Gelecek Zaman:  

Belirsiz Gelecek Zaman:  

Belirsiz gelecek zaman fiil kökü ünsüzle bitiyor ise, fiil kökü sonuna  -a/- ä, ünlü ile bitiyorsa, fiil kökü sonuna  -ya/yä getirilmesi ile kurulur. Bu çekim gelecekte bir eylemin gerçekleşeceğini, ancak bunun kesin, planlanmış ve bir programa bağlanmış zamanının olmadığını bildirir.  

Alaman                        Oquyaman                   Körämän  

(Alacağım)                   (Okuyacağım)              (Göreceğim)  

Alasan                         Oquyasan                    Köräsän  

Ala(-dır)                      Oquya(-dır)                 Körä(-dir)  

Ala(-dır)                      Oquya(-dır)                 Körä(-dir)  

Alamız                         Oquyamız                    Körämiz  

Alasıñız                        Oquyasıñız                   Köräsiñiz  

Ala(-dırlar)                  Oquya(-dırlar)             Körä(-dirlär)  

Ala(-dırlar)                  Oquya(-dırlar)             Körä(-dirlär)  

Fiil çekilirken üçüncü tekil şahıslara –dır  ve üçüncü çoğul şahıslara -dırlar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır. Belirsiz gelecek zaman birçok halde şimdiki zaman ve geniş zaman yerine de kullanılabilir, bunu cümlenin kurulacağı andaki bağlam belirler.  

Belirli Gelecek Zaman:  

Gelecek zamanın bu biçimi, eylemin kesin biçimde gerçekleşeceğini, olayla ilgili her şeyin belli olduğunu, plan ve ayarlamaların yapıldığını ve çok büyük olasılıkla da dönüşü olmadığını gösterir, belirli olduğu kadar kesindir.  Fiil köküne –açaq/-äçäk ekinin getirilmesi ile kurulur.  

Alaçaqman                  Köräçäkmän  

(Alacağım)                   (Göreceğim)  

Alaçaqsan                    Köräçäksän  

Alaçaq(-dır)                 Köräçäk(-dir)  

Alaçaq(-dır)                 Köräçäk(-dir)  

Alaçaqmız                    Köräçäkmiz  

Alaçaqsıñız                  Köräçäksiñiz  

Alaçaq(-dırlar)             Köräçäk(-dirlär)  

Alaçaq(-dırlar)             Köräçäk(-dirlär)  

Niyet Bildiren Gelecek Zaman:  

Bu biçimle çekilen gelecek zaman gerçek bir gelecek zaman ifadesi olmaktan çok, geleceğe yönelik bir niyet, arzu istek ifadesidir.  Türkçedeki –mak/-mek niyetindeyim, -mak/-mek arzusundayım kalıplarının işlevini yerine getirir. Niyet bildiren gelecek zaman fiil köküne –maqçı/-mäkçi eki getirilmek suretiyle oluşturulur.   

Almaqçıman                                        Körmäkçimän   

(Almak niyetindeyim,                           (Görmek niyetindeyim,  

Almak İstiyorum.)                                Görmek istiyorum)  

Almaqçısan                                         Körmäkçisän  

Almaqçı(-dır)                                      Körmäkçi(-dir)  

Almaqçı(-dır)                                      Körmäkçi(-dir)  

Almaqçımız                                         Körmäkçimiz  

Almaqçısıñız                                        Körmäkçisiñiz  

Almaqçı(-dırlar)                                   Körmäkçi(-dirlär)  

Almaqçı(-dırlar)                                   Körmäkçi(-dirlär)  

Fiil çekilirken üçüncü tekil şahıslara –dır  ve üçüncü çoğul şahıslara -dırlar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.   

Şart Kipi:  

Fiil köküne getirilen –sa/-sä ekiyle kurulur. Türkçede şart kipinin daha çok istek ifade etmesine ve şartı ifade etmek için geniş zaman şartının ( alırsam, görürsem vb.) kullanılmasına bakmaksızın Türükçäde doğrudan şart kipi kullanılır.  

Alsam                                                 Körsäm  

(Alırsam)                                             (Görürsem)  

Alsañ                                                  Körsäñ  

Alsa                                                    Körsä  

Alsa                                                    Körsä  

Alsaq                                                  Körsäk  

Alsañız                                               Körsäñiz  

Alsa(-lar)                                            Körsä (-lär)  

Alsa(-lar)                                            Körsä (-lär)  

Fiil çekilirken üçüncü çoğul şahıslara -lar ekini eklemek isteğe bağlıdır. Kullanımı konuşmada ciddiyeti, bilimselliği, resmiliği arttırır.   

Gereklik:  

Bağımsız biçimi bulunmayan gereklik iki şekilde yapılandırılır, iki yapılandırma arasında ince bir ayrım vardır. Birinci yapılandırma;  

Zamir ( yalın)+fiil+uv/üv yapım eki+iyelik eki ve teğiş(-dir)  sözü  

Men aluvum teğiş(-dir)  

Sen aluvuñ teğiş(-dir)  

An aluvu teğiş(-dir)  

Ol aluvu teğiş(-dir)  

Biz aluvumuz teğiş(-dir)  

Siz aluvuñuz teğiş(-dir)  

Alar aluvu/aluvları teğiş(-dir)  

Olar aluvu/aluvları teğiş(-dir)  

Tüm şahıslarda –dır ekinin eklenmesi isteğe bağlı olup kullanımı konuşmadaki ciddiyeti, bilimselliği, resmiyeti, inandırıcılığı arttırır. Çoğul üçüncü şahıslarda iyelik ekinin çoğul kullanılması da konuşmayı ciddileştiren, bilimselliği, resmiyeti, inandırıcılığı arttıran bir etkendir.  Teğiş sözü ile kurulan gereklilik biçimi dış kuvvetler tarafından dikte edilen bir gereklilik değil, kişinin kendi durumu ve vicdanı nedeniyle oluşan bir gerekliliktir. Çoğunlukla mecburiyetten çok tavsiye bildirir.  

İkinci yapılandırma  

Zamir ( yalın)+fiil+uv/üv yapım eki+iyelik eki ve keräk(-dir)  sözü  

Men aluvum keräk(-dir)  

Sen aluvuñ keräk(-dir)  

An aluvu keräk(-dir)  

Ol aluvu keräk(-dir)  

Biz aluvumuz keräk(-dir)  

Siz aluvuñuz keräk(-dir)  

Alar aluvu/aluvları keräk(-dir)  

Olar aluvu/aluvları keräk(-dir)  

Tüm şahıslarda –dir ekinin eklenmesi isteğe bağlı olup kullanımı konuşmadaki ciddiyeti, bilimselliği, resmiyeti, inandırıcılığı arttırır. Çoğul üçüncü şahıslarda iyelik ekinin çoğul kullanılması da konuşmayı ciddileştiren, bilimselliği, resmiyeti, inandırıcılığı arttıran bir etkendir.  Keräk sözü ile kurulan gereklilik biçimi dış kuvvetler tarafından dikte edilen bir gereklilik olup kişinin kendi durumu ve vicdanının çok ötesine bir gerekliliktir. Uyulması kişinin kendi tasarrufunda değildir, çoğu zaman uyulmamasının sonuçları ya da yaptırımları bulunur.  Çoğunlukla yasalardan, geleneklerden, olayların seyrinden, karşı kişinin iradesinden vb. nedenlerden kaynaklanan mecburiyetler keräk ile ifade edilir.  

İstek:  

Türükçäde istek çekimi şu formül ile gerçekleştirilir:  

Fiil kökü+-gı/-gi/-gu/-gü+iyelik eki +bar ya da kelä(-dir)  

   

Algım bar/kelä(-dir)                             Körgüm bar/kelä(-dir)  

(Alasım var/geliyor)                             (Göresim var/geliyor)  

Algıñ bar/kelä(-dir)                              Körgüñ bar/kelä(-dir)  

Algısı bar/kelä(-dir)                             Körgüsü bar/kelä(-dir)  

Algısı bar/kelä(-dir)                             Körgüsü bar/kelä(-dir)  

Algımız bar/kelä(-dir)                          Körgümüz bar/kelä(-dir)  

Algıñız bar/kelä(-dir)                            Körgüñüz bar/kelä(-dir)  

Algıları bar/kelä(-dir)                           Körgüläri bar/kelä(-dir)  

Algıları bar/kelä(-dir)                           Körgüläri bar/kelä(-dir)  

   

Emir:  

Alayın                          Oquyun                       Köräyin  

Algıl/Al*                      Oqu/Oqugıl*                Kör/Körgil*  

Alsın                            Oqusun                        Körsün  

Alalıq                           Oquyalıq                      Körälik  

Alıñız/Alıñlar**Oquñuz/Oquñlar**      Körüñüz/Körüñlär**  

Türkçede “Gel buraya!” cümlesi ile “Ben sana seslenince gel, beraber gideriz” cümlesinde geçen iki gel arasındaki farkı birincisinin çok keskin bir emir, ikincisinin ise istek olmasıdır. Türükçäde 2. Tekil Şahıslara yönelik istek anlamı –gıl /-gil emir eki ile verilir.  

Örnek:  

Algıl canım, sen dä algıl, tatı köp yaqşıdır. (Al canım, sen de al, tadı çok iyidir.)  

Al şunu deyip yürämän saña! ( Alşunu  diyorum sana!)  

   

Bu yukarıda izah edilen yapının çoğullarında istek Alıñız, emir Alıñlar ile bildirilir.  

Örnek:  

Alıñ(-ız) canım, siz dä alın(-ız), tatı köp yaqşıdır. (Alın(-ız) canım, siz de alın(-ız), tadı çok iyidir.)  

Alıñız çekimindeki –ız ekinin eklenmesi isteğe bağlı olup kullanımı konuşmadaki ciddiyeti, resmiyeti, inandırıcılığı arttırır.  

Yanıñızda iniñizni dä alıp barıñlar, yoqsa ertägä sizgä heç keziş  yoq! ( Yanınıza küçük erkek kardeşinizi de alın, yoksa yarın size hiç gezmek yok!)  

Ayrıca belirtilmelidir ki emir kipinin birinci ve üçüncü şahıs çekimleri de yine yan anlam olarak istek bildirir.  

OLUMSUZLUK:  

Olumsuzluk eki  -ma/-mä dir. Türkçede olduğu gibi fiil köküne olumsuzluk eki getirildikten sonra diğer ekler getirilerek olumsuzluk yapılır. Ancak kimi kiplerin farklılıkları vardır. Örneğin,  Uzak bilinen geçmiş zamanın olumsuzu –ma/-mä getirilerek; almaganman, körmägänsän biçiminde yapılabileceği gibi iki ayrı biçimde daha yapılabilir. Birinci türde emäz, ikinci türde yoq sözleri kullanılabilir:  

Kelgän emäzmän/Kelgänim yoq  

Kelgän emäzsän/Kelgäniñ yoq  

Kelgän emäz(-dir)/Kelgäni yoq  

Kelgän emäz(-dir)/Kelgäni yoq  

Kelgän emäzmiz/Kelgänimiz yoq  

Kelgän emäzsiñiz/Kelgäniñiz yoq  

Kelgän emäzlär/Kelgänläri yoq  

Yine, olumlusu –ar/-är ekleri ile yapılan geniş zamanın olumsuzu –maz/-mäz ile yapılır:  

Almazman                               Körmäzmän  

(Almam)                                  (Görmem)  

Almazsan                                 Körmäzsän  

Almaz                                      Körmäz  

Almaz                                      Körmäz  

Almazmız                                 Körmäzmiz  

Almazsıñız                               Körmäzsiñiz  

Almazlar                                  Körmäzlär  

Almazlar                                  Körmäzlär  

Niyet bildiren gelecek zamanın olumsuzu  emäz ( değil) ya da nadiren teğil ( değil) sözüyle yapılır. Almaqçı emäzmän, Körmäkçi teğilmän, Körmäkçi emäzmiz vs.  

Gereklilik kipinin olumsuzu da emäz ile yapılır. (Siz) Kelüvüñüz teğiş emäz/(Alar) Kelüvläri keräk emäz vb.  

Yeterlik ( İktidar)  

Türkçedeki olumlu “bilmek” ve olumsuz  “-ama/-eme” ye karşılık Türükçäde yalnızca “bilmäk” kullanılır. Aşağıdaki formülü uygulayarak yeterlik biçimi elde edilir:  

Fiil+ -a/-ä + bil+(-mä)+kip eki+şahıs eki  

Kelä bildim ( Gelebildim), Kelä bilmädim (Gelemedim),  Kelä bilmägänsän (Gelemedin), Kelä bilipsän (Gelebilmişsin), Kelä bilmäpdir ( Gelememiş), Kelä bilip yüräsän (Gele biliyorsun), Kelä bilip yatamız (Gelebiliyoruz),  Kelä bilämän ( Gelebileceğim, Gelebilirim), Kelä bilmäymän (Gelemeyeceğim, Gelemeyebilirim), Kelä bilsäk (Gelebilirsek), Kelä bilmäsäñiz (Gelemezseniz), Kelä bilüvüñ keräk (Gelebilmelisin).  

Olasılık ( İhtimal)  

Türkçedeki olumlu “bilmek” ve olumsuz  “-ama/-eme” ye karşılık Türükçäde yalnızca “almaq” kullanılır. Aşağıdaki formülü uygulayarak yeterlik biçimi elde edilir:  

Fiil+ -a/-ä + al+(-ma)+kip eki+şahıs eki  

Olasılık ifadesinin geniş zamanın hikayesi dışında geçmiş çekimi yoktur:  

Kelä alar edim ( Gelebilirdim, Gelme ihtimalim vardı)  

Kelä alar ediñ (Gelebilirdin)  

Ancak, diğer zaman birimlerinden oluşan cümelerde, yalnızca ihtimalleri ifade etmek için kullanılır,  

Kelä alıp yürämiz (Gelebiliyoruz, öyle bir ihtimalimiz vardır), Kelä alasan ( Gelebilirsin, gelme ihtimalin var), Kelä alsak ( Gelme ihtimalimiz olsa, Gelebilsek), Kelä almazsañız ( Gelemezseniz), Kelä aluvum keräk ( Gelebilmeliyim, gelme ihtimalim olmalı)  

Kelä bilmäzsäñiz ile Kelä almazsañız arasındaki anlam farkı çok incedir. İlkinde sizin gücünüz yetmez ve gelmeyi beceremezseniz anlamı, ikincisinde ise dış etkenler engel olur, gelme ihtimaliniz, imkânınız olmazsa anlamı kuvvetlidir.  

Hikâye:  

Türükçäde bileşik çekimlerden hikâye biçimi vardır, Hikaye biçimi emäk ( imek) fiilinin çekimi ile elde edilir.  

Yakın Bilinen Geçmiş Zamanın Hikâyesi  

Aldı edim                                 Kördü edim  

Aldı ediñ                                  Kördü ediñ  

Aldı edi                                   Kördü edi  

Aldı edi                                   Kördü edi  

Aldı edik                                 Kördü edik  

Aldı ediñiz                               Kördü ediñiz  

Aldı edilär                                Kördü edilär  

Aldı edilär                                Kördü edilär  

Olumsuzu: Almadı edim, Körmädi edim  

Uzak Bilinen Geçmiş Zamanın Hikâyesi  

Algan edim                              Körgän edi  

Algan ediñ                               Körgän ediñ      

Algan edi                                 Körgän edi  

Algan edi                                 Körgän edi  

Algan edik                               Körgän edik  

Algan ediñiz                             Körgän ediñiz  

Algan edilär                             Körgän edilär  

Algan edilär                             Körgän edilär  

Olumsuzu: Almagan edim, Körmägän edim  

Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi  

-mış/-miş/-muş/-müş ekleri ile kurulan öğrenilen geçmiş zamanın hikâye biçimi yoktur.  

Alıp edim                                 Körüp edim  

Alıp ediñ                                  Körüp ediñ  

Alıp edi                                   Körüp edi  

Alıp edi                                   Körüp edi  

Alıp edik                                 Körüp edik  

Alıp ediñiz                               Körüp ediñiz  

Alıp edilär                                Körüp edilär  

Alıp edilär                                Körüp edilär  

Olumsuzu: Almap edim, Körmäp edim  

Şimdiki Zamanın Hikâyesi  

Şimdiki zamanın hikâyesini iki türlü kurmak mümkündür; Birincisinde –a/-ä yatgan, ikincisinde   –maqda/-mäkdä kullanılır  

Kelä yatgan edim                     Kelmäkdä edim  

(Geliyordum)                           (Geliyordum)  

Kelä yatgan ediñ                      Kelmäkdä ediñ  

Kelä yatgan edi                        Kelmäkdä edi  

Kelä yatgan edi                        Kelmäkdä edi  

Kelä yatgan edik                      Kelmäkdä edik  

Kelä yatgan ediñiz                    Kelmäkdä ediñiz  

Kelä yatgan edilär                    Kelmäkdä edilär  

Kelä yatgan edilär                    Kelmäkdä edilär  

Olumsuzu: Kelä yatgan emäz edim, Kelmäkdä emäz edim  

Geniş Zamanın Hikâyesi  

Olumlusu –ar/-är, olumsuzu –maz/-mäz ile kurulur.  

Kelär edim                              Kelmäz edim  

(Gelirdim)                                (Gelmezdim)  

Kelär ediñ                               Kelmäz ediñ  

Kelär edi                                 Kelmäz edi  

Kelär edi                                 Kelmäz edi  

Kelär edik                               Kelmäz edik  

Kelär ediñiz                             Kelmäz ediñiz  

Kelär edilär                             Kelmäz edilär  

Kelär edilär                             Kelmäz edilär  

Gelecek Zamanın Hikâyesi  

Belirsiz Gelecek Zamanın Hikâye biçimi yoktur.  

Belirli Gelecek Zamanın Hikâyesi  

Keläçäk edim  

(Gelecektim)  

Keläçäk ediñ  

Keläçäk edi  

Keläçäk edi  

Keläçäk edik  

Keläçäk ediñiz  

Keläçäk edilär  

Keläçäk edilär  

Olumsuzu: Kelmäyäçäk edim.  

Niyet Bildiren Gelecek Zamanın Hikâyesi  

Kelmäkçi edim  

(Gelmek istiyordum, gelmek niyetindeydim, gelecektim)  

Kelmäkçi ediñ  

Kelmäkçi edi  

Kelmäkçi edi  

Kelmäkçi edik  

Kelmäkçi ediñiz  

Kelmäkçi edilär  

Kelmäkçi edilär  

Olumsuzu: Kelmäkçi emäz edim.  

Şartın Hikâyesi:  

Kelsä edim  

(Gelseydim)  

Kelsä ediñ  

Kelsä edi  

Kelsä edi  

Kelsä edik  

Kelsä ediñiz  

Kelsä edilär  

Kelsä edilär  

Gereklik Hikâyesi:  

Kelüvüm teğiş edi                    Kelüvüm keräk edi  

Kelüvüñ teğiş edi                     Kelüvüñ keräk edi  

Kelüvü teğiş edi                       Kelüvü keräk edi  

Kelüvü teğiş edi                       Kelüvü keräk edi  

Kelüvüñüz teğişedi                   Kelüvüñüz keräk edi  

Kelüvläri teğiş edi                    Kelüvläri keräk edi                   

Kelüvläri teğiş edi                    Kelüvläri keräk edi  

Olumsuzu:  

Kelüvüm teğiş emäz edi  

Kelüvüñüz keräk emäz edi  

   

Ayrıca “ –mazlıq+iyelik eki /-mäzlik+iyelik eki +keräk edi” yapısı da gerekliğin olumsuz hikâyesi için kullanılabilir.  

Bu yergä kelmäzliğiñ keräk edi ( Buraya gelmemen gerekliydi, buraya gelmemen gerekiyordu.)  

RİVAYET:  

Kip ve zaman eklerinden sonra ekän ya da emiş sözü çekilerek rivayet çekimi elde edilir:  

algan ekänmän ( almışmışım), yazmaqda ekänsän (yazıyormuşsun)  

algan emişmän (almışmışım), yazmaqda emişsän (yazıyormuşsun)  

bermäz ekänsiñiz (Vermezmişsiniz), bermäz emişsiñiz  ( vermezmişsiniz) vb.  

Şartın Rivayetinde şahıs ekleri şart eki üzerinde gelir; alsam ekän/emiş, (alsaymışım) körsäñ ekän/emiş (görseymişsin) vb.  

Rivayet çekiminde ekän ya da emiş kullanımı bir kurala bağlanmayıp kişisel edebi tat anlayışına göre değişebilir.  

SIFAT FİİL  

Türükçäde şu sıfat fiil ekleri bulunur:  

-gan/-gän: Kelgän kişi ( [Geçmişte] Gelen kişi)  

-ayatgan/-äyatgan: Keläyatgan kişi ( Şu anda gelmekte olan kişi, gelen kişi)  

-ar/-är/-maz/-mäz: Kelär kişi ( Her zaman gelen kişi), Aqar suv ( Her zaman akan su, Akarsu), Oñulmaz yara ( Hiç geçmez yara), Bolmaz işlär ( Olmayan şeyler, Olmayan işler)  

-açaq/-äçäk: Keläçäk kişi ( Gelecek olan kişi, gelen kişi)  

Sıfat fiillerle kurulan cümlelerde Türkçeden farklı olarak Türükçäde kişi ekleri fiile değil, fiilin tanımladığı nesneye/kişiye eklenilir:  

Baraçaq yerimni bilmäymän ( Gideceğim yeri bilmiyorum)  

Yürgän yollarıñda qalgan izlärni izläp yürämän. (Yürüdüğün yollarda kalan izleri takip ediyorum)  

Men saña bergän kitabımnı qaytıp almaqçıman ( Sana verdiğim kitabı geri almak istiyorum)  

ZARF FİİL  

Türükçäde şu zaf fiil ekleri bulunur:  

-a/-ä : kelä kelä ( gele gele), tüşünä tüşünä( anlaya anlaya), körä başladı ( görmeye başladı), qoya berdi (bırakıverdi)  

-alı/äli: keläli ( geleli), bolalı ( olalı), tapalı ( bulalı)  

-arga/ärgä: körärgä (görmeye, görmek için), alarga (almaya, almak için)  

-gangaça/-gängäçä: körgängäçä (görünceye kadar), algangaça (alıncaya kadar)  

-galı/-gäli: algalı (almaya, almak için), bilgäli (bilmeye, bilmek için)  

-ganda/gändä: oquganda ( okuyunca, okuduğu zaman), körgändä (görünce, gördüğü zaman)  

-gınça/ginçä/gunça/günçä: körüşgünçä ( görüşünceye kadar), öğränginçä (öğreninceye kadar, alışana kadar)  

-ıp/-ip/-up/-üp: kelip (gelip, gelerek), oqup (okuyup, okuyarak), körüp (görüp, görerek)  

-ıpraq/-ipräk/-upraq/-üpräk: körüpräk (biraz daha görerek, biraz daha görüp), oqupraq (biraz daha okuyarak, biraz daha okuyup), qorqutupraq ( Biraz daha korkutarak, biraz daha korkutup)  

-mazdan/mäzdän: oqumazdan (okumadan), körmäzdän (görmeden), eşitmäzdän (duymadan) -mayın/mäyin: oqumayın (okumadan), körmäyin (görmeden), eşitmäyin (İşitmeden)