Türkçe/Türk alfabesi
Türk alfabesi, Türkiye Türkçesinin yazımında kullanılan alfabedir.
Harfler
[değiştir]Türk alfabesi, Latin harfleri temel alınarak, 1 Kasım 1928 gün ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir. Bu kanuna göre, Türk alfabesinde 29 harf bulunur. Alfabeyi oluşturan büyük ve küçük harfler, sırasıyla aşağıdaki biçimde yazılır.
Alfabede 29 harf bulunur. Ancak 1990'lı yıllarda toplanan bir uluslararası Türkçe kurultayında Türkiye alfabesine ñ(gırtlak n'si), é(ince e), q, w, x 'in de katılması ile oluşacak ortak alfabeden diğer Türk devletlerinin kendi alfabelerini seçmesi karara bağlanmıştır. Bunun ardından Azerbaycan kendi alfabesini 34 harflik bu alfabeden seçip kullanmaya başlamıştır.
Ayrıca sesli a, u, ı harflerinin üzerinde yabancı kökenli sözlerde inceltme imi (^) kullanılmaktadır. O harfinde inceltme imi kullanılmaz.
Alfabe
[değiştir]Yazı karakterleriyle
[değiştir]
Harflerin kullanım sıklığı
[değiştir]Türk alfabesindeki harflerin kullanım sıklıklarına göre sıralaması çoktan aza doğru A, E, I, N, R, L, İ, D, K, M, U, Y, T, B, S, O, Ü, Ş, Z, G, Ç, H, Ğ, V, C, Ö, P, F, J şeklindedir.
Harflerin sınıflandırılması
[değiştir]a, e, ı, i, o, ö, u ve ü harfleri ünlü harfler, diğer harfler ise ünsüz harfler olarak adlandırılır.
Sesli harflerin sınıflandırılması
[değiştir]Sesli harfler, çıkış yeri ve dilin durumuna, dudakların durumuna, ağzın açıklığına göre şu şekilde sınıflandırılır:
- Çıkış yeri ve dilin durumuna göre
- Kalın sesliler: a, ı, o, u
- İnce sesliler: e, i, ö, ü
- Dudakların durumuna göre
- Düz sesliler: a, e, ı, i
- Yuvarlak sesliler: o, ö, u, ü
- Ağzın açıklığına göre
- Geniş sesliler: a, e, o, ö
- Dar sesliler: ı, i, u, ü
seslilerin nitelikleri aşağıdaki çizelgede toplu olarak gösterilmiştir:
| sesli harfler | düz | yuvarlak | ||
| geniş | dar | geniş | dar | |
| kalın | a | ı | o | u |
| ince | e | i | ö | ü |
Latin harflerini kullanan diğer alfabelerle farklar
[değiştir]Türk alfabesi, Latin harflerini kullanmasına rağmen, bu harfleri kullanan diğer batı dillerinin alfabelerindeki bir takım harfleri içermemekte, bunun yanı sıra bu alfabelerde genel olarak kullanılmayan başka harfler içermektedir.
Türk alfabesinde bulunmayan harfler
[değiştir]Q/q, W/w ve X/x harfleri pek çok batı dilinde hatta Azerice gibi latin harflerine geçilen Türki dillerde bile kullanılmasına rağmen mevcut Türk alfabesinde bir eksik olarak yer almamaktadır. Bu harflere karşılık gelen sesler sırasıyla k, v ve ks ile ifade edilir. Örneğin: Kemal, taksi. X harfi sözcüğün yapısına göre iks ya da ksi olarak da söylenirken, W harfi çift ve olarak okunur. Benzer biçimde İspanyol alfabesinde yeralan Ñ/ñ (Bu ses İtalyanca ve Fransızca'da gn, Portekizce'de nh harf bileşimleri ile elde edilir) harfine karşılık gelen ses ny ile ifade edilir. Örneğin, İspanyolca'da İspanya anlamına gelen España sözcüğü Türkçe harflerle Espanya olarak yazılır. Anadolunun pek çok yerinde ve Türki şivelerde kadın yerine qadın denmesine rağmen bu teleffuzu verecek "q" harfi Türkçede yoktur. Bu eksiklğin latin harflerine geçerken yapılmış bir hata olduğu Azerilerce değerlendirildiğinden q harfini Azeriler almışlardır. Ayrıca Türkçenin Anadolu ağızlarında yaygın bir şekilde kullanılan genizcil n sesini karşılayan bir harf de alfabeye dahil edilmemiştir. Bunun nedeni alfabe hazırlanırken İstanbul Türkçesi dikkate alındığından ve Trakya ağzında genizcil n sesinin bulunmadığından bu sesin alfabede temsil edilmemesine karar verilmesidir. Osmanlı Türkçesi alfabesinde ڭ harfiyle temsil edilen genizcil (nazal) n sesi resmi Türkçede tamamen ortadan kalkmıştır. Yerel ağızlarda ise hala varlığını sürdürmektedir.
Batı dillerinde bulunmayan Türk harfleri
[değiştir]| Harf | Kod # | Harf | Kod # |
|---|---|---|---|
| ç | 231 | Ç | 199 |
| ğ | 287 | Ğ | 286 |
| ı | 305 | İ | 304 |
| ö | 246 | Ö | 214 |
| ş | 351 | Ş | 350 |
| ü | 252 | Ü | 220 |
| â | 226 | Â | 194 |
| î | 238 | Î | 206 |
| û | 251 | Û | 219 |
Türkçedeki Ç/ç, Ü/ü ve Ö/ö harfleri İngiliz alfabesinde bulunmamaları nedeniyle ASCII standardına dahil değildir. Ancak bu harfler diğer batı dillerinde yaygın olarak kullanılmakta ve ISO-8859-1 (Latin-1) standardının içinde yeralmaktadır. Küçük ı, büyük İ, Ğ/ğ, Ş/ş harfleri ise ISO-8859-9 (Latin-5) standardının içinde yeralmaktadır.
Türkçede noktalı i harfi büyük harfle yazılıyorken de noktası koyulur: İ. Benzer biçimde noktasız büyük I harfi, küçük harfle yazılıyorken noktası koyulmaz: ı. Ancak yabancı dildeki sözcükler büyük harfle yazılıyorken I harfi noktasız yazılır. Türkçenin dışında Azerice ve Tatarcada da ı ve i harflerinin kullanımı bu biçimdedir.
Ş/ş harfinin sesi, İtalyancada sc(i), Fransızcada ch, İngilizcede sh, Almancada sch ve Galiçyacada x harfleriyle elde edilir. Bu harf kimi zaman Rumencedeki Ș/ș (virgüllü s) harfinin yerine kullanılmasına rağmen farklı bir harftir. Türkçenin dışında Azerice, Kürtçe, Zazaca Tatarca ve Türkmence dillerinde kullanılmaktadır.
Ğ/ğ (yumuşak ge) harfinin kendine ait bir sesi yoktur, yalnızca kendisinden önce gelen ünlü harfi uzatmakta kullanılır. Bu harf Türkçe sözcüklerin başında yeralmaz. Türkçenin dışında Azeri Türkçesi, Gürcüce ve Tatarca dillerinde kullanılmaktadır.
ASCII standardında yeralmayan Türkçe harfler ve Evrensel kod değerleri yandaki çizelgede verilmiştir.