LaTeX/Yeni Başlayanlar

Bu ders de LaTeX temeline aşina olmak amaçlanıyor.

Başlamadan önce, LaTeX'in bilgisayarınızda kurulu (bakınız Kurulum gerekecek yönergeler) olduğundan emin olun. Bu bölüme, LaTeX kaynak dosyası oluşturarak başlıyoruz. Ve sonra bu dosyayı kullanarak LaTeX sistemi ile nasıl, PDF ve postscirpt gibi, kaliteli çıktılar oluşturacağımızı ele alacağız.

LaTeX Kaynağı

LaTeX belge yapısını ve sunumunu tanımlamak için bir biçimlendirme dili kullanır. LaTeX biçimlendirme ile birleştirilmiş senin kaynak metnini yüksek kaliteli belgeye dönüştürür. Benzetme amacıyla, web sayfaları benzer bir şekilde çalışır:HTML belgeyi tanımlamak için kullanılır. Farklı renk, yazı tipleri, boyutları vb, ama tam görkemiyle tarayıcımızda sunulur.

LaTeX için girdi dosyası düz ASCII metin dosyasıdır. Herhangi bir metin düzenleyici ile oluşturulabilir. Belgenin metnini hem de metnin nasıl dizgileneceğini belirten komutları içerir.

Gerçekten sabırsızlananlar için,aşağıdaki gibi minimal bir örnek (komutlar daha sonra açıklanacak):

\documentclass{article} \begin{document} Merhaba Dünya! \end{document}

Boşluklar

Boşluk karakteri, mesela boşluk veya tab, LaTeX tarafından boşluk olarak eşit şekilde değerlendirilir. Art arda gelen birçok boşluk tek bir boşluk olarak değerlendirilir. Satır başındaki boşluk karakterleri genelde görmezden gelinir ve tek satır sonu "boşluk" olarak ele alınır. İki satır arasında art arda gelen birçok boşluk karakterlerinden tek bir boşluk olarak değerlendirilir. Metnin iki satırı arasındaki boş bir satır bir paragrafın sonunu tanımlar. Birkaç boş satır aynı şekilde boş bir satır olarak değerlendirilir. Aşağıdaki metin bir örnek. Sol taraftaki metin girdi dosyası, ve sağ taraftaki biçimlendirilmiş çıktıdır.

Bir kelimeden sonra ne kadar boşluk bıraktığınızın hiç önemi yoktur. Boş bir satır yeni bir paragraf başlatır

Bir kelimeden sonra ne kadar boşluk bıraktığınızın hiç önemi yoktur. Boş bir satır yeni bir paragraf başlatır.

Özel Karakterler

Aşağıdaki semboller saklı karakterlerdir ya LaTeX altında özel bir manaya sahip ya da bütün yazı tiplerinde mevcut değildir. Eğer metnin içinde doğrudan girersen, genelde baskılanmayacaktır. Fakat, daha ziyade LaTeX sizin istemediğiniz garip şeyler yapacaktır.

# $ % ^ & _ { } ~ \

Göreceğiniz üzere, bu karakterlerin hepsi belgelerinizde ters bölü ön eki ekleyerek aynen kullanılabilir:

\# \$ \% \textasciicircum{} \& \_ \{ \} \~{} \textbackslash{}

Diğer semboller ve daha birçok matematiksel formüller içindeki özel komutlar veya aksan gibi özel komutlar basılabilir.

Ters bölü karakteri \ önüne başka bir ters bölü(\\); eklenerek girilemez; bu dizi satır kesmek için kullanılır. Matematik modunda tersbölü tanıtmak için, \backslash kullanabilirsin.

\~ komutu bir sonraki harf üzerinde yaklaşık işareti üretir.Mesela \~n ñ verir.Sadece ~ karakterini üretmek için, \~{} kullan.Bu boş bir kutu üzerine ~ yerleştirir.

Benzer biçimde, \^ komutu bir sonraki karakter üzerinde bir şapka üretir, mesela \^{o} ô üretir.Eğer metin içinde ^ sembolünü görüntülemek istersen \textasciicircum kullanmalısın.

Eğer bir kaç belirli sembol içeren bir metin(mesela URI) girmek istersen, \verb komutunu kullanmayı düşünebilirsin.Bu daha sonra biçimlendirme bölümünde ele alınacaktır.

LaTeX Komutları

LaTeX komutları küçük harf duyarlıdır, ve aşağıdaki iki biçimlerden birini alır:

• Ters bölü ile başlarlar \ ve sonra sadece harflerden oluşan bir isme sahiptirler.Komut isimleri bir boşluk, bir numara veya başka bir harf olmayan tarafından sona erer.
• \ içerirler ve tamamen bir harf olmayandan oluşur.

Bazı komutlar bir argüman gerektirir, bu komut isminden sonra küme parantezleri{ } arasında verilmelidir.Bazı komutlar isteğe bağlı parametreleri destekler, bu köşeli parantez[ ] içinde komut isminden sonra eklenir.Genel sözdizimi:

\komutismi[seçenek1,seçenek2,...]{argüman1}{argüman2}...

LaTeX ortamları

LaTeX içindeki Ortamlar komutlara oldukça benzer bir işleve sahiptir, fakat genellikle belgenin daha geniş bir bölümü üzerinde etkileri vardır. Kendi sözdizimi şöyledir:

\begin{environmentname} Etkilenecek metin \end{environmentname}

\begin ve \end arasına diğer komutları ve iç içe ortamları koyabilirsiniz. Genel olarak, ortamlar argüman kabul edebilirler. Ancak bu özellik yaygın olarak kullanılmadığı için, bu konu takip eden ileri seviye bölümlerde ele alınacaktır.

LaTeX içinde her şey komutlar ve ortamlar cinsinden ifade edilebilir.

Yorumlar

LaTeX giriş dosyasını işlenirken, bir % karakteri ile karşılaştığında, bu satırın geri kalanını yok sayar, satırın sonu, ve sonraki satırın başlangıcının tamamını boşluk sayar. Bu girdi dosyasına not alırken kullanılabilir.Bu basılı versiyonunda görünmeyecektir

Bu bir % aptal % Daha iyi: öğretici <---- örnektir: Supercal% ifragilist% icexpialidocious

Bu bir örnektir: Supercalifragilisticexpialidocious

Dikkat, % karakteri boşluk veya satır kesmelerine izin vermeyen uzun girdi satırlarını bölmek için kullanılabilir, yukarıda Supercali...cious ile olduğu gibi.

Çekirdek LaTeX dili çok sayıda satıra bölünmüş bölgeler dışında yorum oluşturma için önceden tanımlanmış söz dizimine sahip değildir.Basit geçici çözümler için Çok-satırlı yorumlara bakın.

Giriş Dosya Yapısı

LaTeX giriş dosyasını işlediğinde, o belirli bir yapıyı takip etmeyi bekliyor. Böylece her girdi dosyası şu komutla başlamalıdır

\documentclass{...}

Bu sizin hangi tür belge yazmak istediğinizi belirtir. Bundan sonra, tüm belgenin tarzını etkileyen komutlar ekleyebilirsiniz, veya LaTeX sistemine yeni özellikler ekleyen paketleri yükleyebilirsiniz. Böyle bir paket yüklemek için aşağıdaki komutu kullanabilirsiniz

\usepackage{...}

Tüm kurulum çalışmaları tamamlandığında, metnin gövdesine aşağıdaki komut ile başlarız.

\begin{document}

Şimdi bazı yararlı LaTeX komutları ile karıştırarak metni yazınız. Belgenin sonuna aşağıdaki komutu ekleyin.

\end{document}

Bu komutu takip eden komutlar LaTeX tarafından görmezden gelecektir. \documentclass alanı ile \begin{document} arasındaki alana ön söz(preamble) denir.

Tipik Bir Komut Satırı Oturumu

LaTeX girdi dosyalarınızı öğüten ve bir DVI ya da PDF'den birini üreten bir program olduğu için, kendi içinde GUI'ye(grafiksel kullanıcı arayüzü) sahip değildir, Bazı LaTeX kurulumlarında tıklayıp girdi dosyalarını derleyebileceğiniz grafiksel arayüze sahiptir.Diğer sistemlerde biraz yazma gerekebilir, böylece burda LaTeX'i metin tabanlı sistemde girdi dosyanızı derlemesi ikna edeceğiz.Lütfen dikkat: Bu ​​açıklamada, zaten bilgisayarınızda çalışan bir LaTeX kurulumu olduğunu varsayıyoruz.

1. LaTeX girdi dosyanızı düzenlemek/oluşturmak.Bu dosya düz ASCII metin olmalı.Unix üzerinde bütün metin düzenleyiciler sadece bunu oluşturur. Windows üzerinde dosyayı ASCII ya da düz metin dosyası olarak kaydettiğimize emin olmalıyız.Dosyamıza isim seçerken .tex uzantısını taşıdığına emin olmalıyız.
2. Girdi dosyanız üzerinde LaTeX'i çalıştırın.Eğer başarılı olursa .dvi dosyası ile sona erer. LaTeX'i içindekiler tablosu ve tüm dahili referansların doğru olması için bir kaç kere çalıştırmak gerekebilir.Girdi dosyanda bir hata varsa LaTeX girdi dosyasını işlemeyi bırakacak ve sana bildirecektir.

Komut sistemine dönmek için ctrl-D yazın.

latex foo.tex

Şimdi DVI dosyasını görüntüleyebilirsiniz.X11'li Unix üzerinde xdvi foo.dvi yazabilirsiniz, Windows üzerinde yap (yet another previewer) denilen programı kullanabilirsiniz.(evince ve okular, çoğu Linux dağıtımları için olan belge görüntüleyicileri DVI dosyalarını görüntüleyebilir.)

Aynı işlemi PDF belgesini .tex orjinal kaynağından oluşturmak için pdflatex komutu ile tekrarlayabiliriz.Yukarıdakinin benzeri, komutu gir:

pdflatex foo.tex

Şimdi PDF dosyasını görüntüleyebiliyorsunuzdur, foo.pdf.

İlk Belgemiz

Bundan sonra, ilk belgemizi yaratabiliriz. Bi şekilde LaTeX derlemesi yapıp, çıktı almak için gereken, "Merhaba Dünya" olarak bilinen, en az kodlama yolunu seçeceğiz.

• Metin/belge düzenleyicinizi açın. Eğer, Vim, Gedit, Notepad++, Emacs kullanıyor iseniz, bu yazılımlar kaynak kod renklendirmesi ile LaTeX kodlaması yapmanıza yardımcı olacaktır.

• Aşağıdaki metni düzenleyicide yazın. Bu "Merhaba Dünya" nın LaTeX kaynak kodudur.

% merhaba.tex - İlk LaTeX kodlamam! \documentclass{article} \usepackage[utf8]{inputenc} \usepackage[turkish]{babel} \begin{document} Merhaba Dünya! \end{document}

• Bu metni merhaba.tex olarak kaydedin.

Tüm bunlar ne anlama geliyor?

% hello.tex - Our first LaTeX example!	Bu bir yorum satırıdır. Bu satır (%) karakteri ile başladığından, LaTeX % ve sonrasındaki karakleri boşgeçer yani derlemez. Yorumlar, kaynak kodun açıklanmasında kullanılırlar. Örneğin, kaynak kodun yazarı ve tarihi gibi bilgiler yorum olarak LaTeX metnine koyulabilir.
\documentclass{article}	Bu satırdaki komut, LaTeX'e article belge sınıfını kullanmasını söyler. "Belge sınıfı", yaratılmak istenen metnin biçimlemesini tanımlar. Bu örnekte, sıradan bir makale (article) biçimi tanımlamaktayız. Bu komutun şöyle bir avantajı vardır: eğer metnin biçimlemesini değiştirmek isterseniz, makale (article) sınıfı yerine başka bir sınıf seçebilirsiniz. Böylece tek bir komut ile tüm metnin biçimlemesini değiştirmiş olursunuz.
\usepackage[utf8]{inputenc} \usepackage[turkish]{babel}	Türkçe ü,ğ gibi karakterlerin kullanılabilmesi için gerekli paketleri çağıran komutlar.
\begin{document}	Bu satır document ortamının başlangıçıdır. Bir bakıma, bu satır LaTeX'e esas içeriğin başlamak üzere olduğu uyarısını verir. Bu satırdan önceki herşey, genellikle, document ortamına hazırlık niteliğinde komutları içerir.
Merhaba Dünya!	Esas içeriğin olduğu satır yani oluşturmak/yazmak istediğimiz şeyin olduğu kısım.
\end{document}	document ortamı burada biter. Bu satır LaTex'e oluşturulacak metnin kaynak kodunun bu noktada tamam olduğunu söyler, ve bu satırdan sonraki hiçbir şey LaTeX tarafından dikkate alınmaz.

Daha önce bahsettiğimiz üzere, LaTex komutları ters bölü işareti (\) ile başlar. Bu şekilde LaTeX takip eden karakterleri komut olarak yorumlaması gerektiğin bilir. Bu kuralın işlemediği tek bir durum kaynak kodu içerisinde yapılan yorumlar kısmında yeralan ters bölü işaretleridir.

Belgenin Yaratılması

Açık olmak gerekirse, derleyeceğimiz bu belge çok ilginç olmayacak ancak yine de bu basit belgeyi görmekte fayda var. Buna başlamadan önce, komut ekranı arayüzünde olduğunuzu ve merhaba.tex belgesinin bulunduğu dosyada olduğunuzu varsayıyoruz.

1. Şu komutu girin: latex hello (.tex uzantısı gerekli değil ancak isterseniz bu uzantıyı kullanın)

1. LaTeX hakkında bir çok bilgi göreceksiniz ve derlemey işleminin gidişatı gözükecek. Herşey yolunda giderse, komut ekranında gözükecek son iki satır şöyle olacak:

Output written on merhaba.dvi (1 page, 232 bytes).
Transcript written on hello.log.

Bu şu demektir: kaynak kodu işlendi ve bunun çıktısı olan belge merhaba.dvi olarak adlandırıldı. Bu belge 1 sayfa ve 232 "byte" boyutundadır. Bu şekilde DVI belgesini yarattınız, fakat kaynak kod ile PDF belgeside yaratabilirsiniz. Bunun için yapmanız gerekenler aşağı yukarı aynı ancak latex komutunu pdflatex ile değiştirmelisiniz:

1. pdflatex merhaba.tex komutunu girin
2. Bir takım LaTeX ile ilgili bilgiler gözüktükten sonra, herşey yolunda giderse şu iki satırı göreceksiniz?:

Output written on merhaba.pdf (1 page, 5548 bytes).
Transcript written on merhaba.log.

Görüldüğü üzere PDF belgesi, aynı bilgiye sahip olmasına rağmen, bilgisayarda DVI belgesinden daha büyük bir yer kaplamaktadır. DVI ile PDF arasında temel farklar şunlardır:

• DVI bilgisayarda daha az yer kaplar ve yaratılması hızlı olur. Belgedeki yazı tiplerini içermez. Bu yüzden eğer belgeyi başka bir bilgisayarda görmek istiyorsanız, bu belge için gerekli yazı tıplerinin tümünün bu bilgisayarda yüklü olması gerekir. İnternet linklerini ya da haraketli resimleri desteklemez. DVI gösterici yazılımlar yaygın değildir. Bu yüzden DVI çıktısını, LaTeX kodlamasını yapıyorken, belgenin sadece çabucak bir önizlemesini yapmak için kullanılmaktadır.

• PDF bilgisayarda daha fazla yer kaplar ve yaratılması uzun sürer, ancak gerekli tüm yazıtiplerini içerir. Böylece, yarattığınız belgeyi herhangi bir bilgisayarda açabilirsiniz. Ayrıca PDF iç ve dış hiper bağlantıları destekler. Buna ek olarak, ileri yazım özelliklerini destekler. PDF günümüzde en yaygın geçerliliği olan belge biçimidir. Bu sebepten, LaTeX ile kodladığınız belgeyi tamamladığınızda, mutlaka bu en son sürümün bir PDF çıktısını yaratın.

Şimdiye kadar, aynı kaynak koddan DVİ ve PDF belgeleri yaratabilceğimizden bahsettik. Eğer belgeye resimler ya da bağlantılar koymak istiyorsanız, durum biraz daha karmaşık hale gelmektedir. Bu, ileriki bölümlerde ayrıntılı olarak açıklanacak. Fakat şimdilik, DVI ve PDF biçimlerinde derlemenin sorunsuz olarak nasıl yapılacağını öğrendiniz.

Şunu not edelim ki, merhaba.tex begesinin basit oluşu sebebiyle LaTeX komutunu bir kere çalıştırdık. Ancak daha ileri seviye, bibliografya ve denklem atıfları gibi şeyler içeren, belge yaratmak istediğinizde, LaTeX komutunun bi kaç kere çalıştırılması gerekmektedir. Bu nokta, ileriki bölümlerde yeri geldiğinde açıklanactır.

Kalın yazı