Jalpi Türk Tili/Dilbilgisi

Alfabe ve Sesbilgisi

A, B, C, CH, D, E, F, G, GH, H, X, I, J, K, KH, Q, L, M, N, NG, O, Ö, P, PH, R, S, SH, T, U, Ü, W, Y, Z, ZH

Harf	Fonetik karşılığı	Harf	Fonetik karşılığı
A a	/a/	M m	/m/
B b	/b/	N n	/n/
C c	/c/	NG ng	/ñ/
CH ch	/ç/	O o	/o/
D d	/d/	Ö ö	/ö/
E e	/e/	P p	/p/
F f	/f/	PH ph	/f/, /p/
G g	/g/	R r	/r/
GH gh	/ğ/	S s	/s/
H h	/h/	SH sh	/ş/
X x	/x/	T t	/t/
I i	/ı/, /i/	U u	/u/
J j	/y/, /j/, /c/	Ü ü	/ü/
K k	/k/	W w	/v/
KH kh	/x/, /q/	Y y	/y/
Q q	/q/	Z z	/z/
L l	/l/	ZH zh	/j/

Açıklamalar

i - Yazıda ı-i ayrımı yoktur. X, gh, kh, q gibi kaıln ünsüzlerin yanında ı olarak okunur. Bir sözcükte kalın sıradan başka bir ünlü varsa ı, ince sıradan başka bir ünlü varsa i okunur. Fiillerde mastar ekine göre kalın veya ince okunur. Diğer yerlerde her zaman i olarak okunur. Jil kelimesi istisna olarak yıl veya cıl / jıl olarak okunur fakat yil veya cil / jil olarak okunması da hatalı sayılmaz. (Daha sonra başka istisnalar da belirlenebilir).

j - Seçime bağlı olarak y veya j / c olarak okunur. Türkçe asıllı kelimelerde söz başındaki y sesi yazıda her zaman j ile gösterilir.

kh - Seçime bağlı olarak x veya q olarak okunur. Kökenine bakılmaksızın bir sözcüğün hem Kazak Türkçesi hem de Kırgız Türkçesi karşılığında q sesi varken diğer lehçelerde aynı sözcükte x sesi varsa yazıda bu x sesi kh ile gösterilir.

ph - Seçime bağlı olarak f veya p olarak okunur. Arapça ve Farsça asıllı kelimelerdeki f sesi yazıda her zaman ph ile gösterilir.

N ve g sesleri bir araya geldiği zaman nazal n olarak okunmaması için araya (') işareti konur.

Bazı Ses Özellikleri

• Açık e ünlüsü yoktur; sadece kapalı e vardır.
• Türkiye Türkçesinde küçük ünlü uyumu bakımından dört şekli bulunan eklerin iki şekli vardır ve ünlüsü ı / i'dir. Yazıda ı / i ayrımı olmadığı için ekin yapısında bir gh / q yoksa yazımı tek şekilli olur.

İsimler

İsmin Halleri

Hal	Ekin Biçimleri	qum "kum"	jer "yer"
Yalın	—	qum	jer
Belirtme	—ni	qumni	jerni
İlgi	—ning	qumning	jerning
Yönelme	—gha, -ge	qumgha	jerge
Bulunma	—da, -de	qumda	jerde
Ayrılma	—dan, -den	qumdan	jerden

İsim Çekimi

Şahıs	Ekin Biçimleri	jash "genç"	Türk "Türk"
1. tk	—min	jashmin	Türkmin
2. tk	—sing	jashsing	Türksing
3. tk	—dir	jashdir	Türkdir
1. çk	—miz	jashmiz	Türkmiz
2. çk	—singiz	jashsingiz	Türksingiz
3. çk	—dir(lAr)	jashdir(lar)	Türkdir(ler)

İyelik

Şahıs	Ekin Biçimleri	ana "ana"	üy "ev"
1. tk	—m, -im	anam	üyim
2. tk	—ng, -ing	anang	üying
3. tk	—si, -i	anasi	üyi
1. çk	—miz, -imiz	anamiz	üyimiz
2. çk	—ngiz, -ingiz	anangiz	üyingiz
3. çk	—lari, -leri	analari	üyleri

Fiiller

Basit Zamanlar

Temel olarak iki basit zaman vardır:

Şimdiki / Geniş / Gelecek Zaman

Şahıs	Ekin Biçimleri	jasha- "yaşamak"	Olumsuz	bil- "bilmek"	Olumsuz
1. tk	—A/-y-min	jashaymin	jashamaymin	bilemin	bilmeymin
2. tk	—A/-y-sing	jashaysing	jashamaysing	bilesing	bilmeysing
3. tk	—A/-y-di	jashaydi	jashamaydi	biledi	bilmeydi
1. çk	—A/y-miz	jashaymiz	jashamaymiz	bilemiz	bilmeymiz
2. çk	—A/y-singiz	jashaysingiz	jashamaysingiz	bilesingiz	bilmeysingiz
3. çk	—A/y-di(lAr)	jashaydi(lar)	jashamaydi(lar)	biledi(ler)	bilmeydi(ler)

Geçmiş Zaman

Şahıs	Ekin Biçimleri	jasha- "yaşamak"	Olumsuz	bil- "bilmek"	Olumsuz
1. tk	—di-m	jashadim	jashamadim	bildim	bilmedim
2. tk	—di-ng	jashading	jashamading	bilding	bilmeding
3. tk	—di	jashadi	jashamadi	bildi	bilmedi
1. çk	—diq, -dik	jashadiq	jashamadiq	bildik	bilmedik
2. çk	—dingiz	jashadingiz	jashamadingiz	bildingiz	bilmedingiz
3. çk	—di(lAr)	jashadi(lar)	jashamadi(lar)	bildi(ler)	bilmedi(ler)

Bu iki zamana ilaveten özellikle yazılı anlatımda kullanılması düşünülen bir Şimdiki Zaman ve bir de niyet bildiren Gelecek Zaman (bu Niyet Kipi olarak adlandırılabilir) vardır.

(Yazınsal) Şimdiki Zaman

Şahıs	Ekin Biçimleri	jasha- "yaşamak"	Olumsuz	bil- "bilmek"	Olumsuz
1. tk	—maqda/mekde-min	jashamaqdamin	jashamaqda emesmin	bilmekdemin	bilmekde emesmin
2. tk	—maqda/mekde-sing	jashamaqdasing	jashamaqda emessing	bilmekdesing	bilmekde emessing
3. tk	—maqda/mekde	jashamaqda	jashamaqda emes	bilmekde	bilmekde emes
1. çk	—maqda/mekde-miz	jashamaqdamiz	jashamaqda emesmiz	bilmekdemiz	bilmekde emesmiz
2. çk	—maqda/mekde-singiz	jashamaqdasingiz	jashamaqda emessingiz	bilmekdesingiz	bilmekde emessingiz
3. çk	—maqda/mekde(lAr)	jashamaqda(lar)	jashamaqda emes(ler)	bilmekde(ler)	bilmekde emes(ler)

Niyet Kipi

"...-mAk niyetindeyim" veya bazen "...-mAk istiyorum" anlamlarında kullanılan Gelecek Zaman.

Niyet Bildiren Gelecek Zaman

Şahıs	Ekin Biçimleri	jasha- "yaşamak"	Olumsuz	bil- "bilmek"	Olumsuz
1. tk	—maqchi/mekchi-min	jashamaqchimin	jashamaqchi emesmin	bilmekchimin	bilmekchi emesmin
2. tk	—maqchi/mekchi-sing	jashamaqchising	jashamaqchi emessing	bilmekchising	bilmekchi emessing
3. tk	—maqchi/mekchi	jashamaqchi	jashamaqchi emes	bilmekchi	bilmekchi emes
1. çk	—maqchi/mekchi-miz	jashamaqchimiz	jashamaqchi emesmiz	bilmekchimiz	bilmekchi emesmiz
2. çk	—maqchi/mekchi-singiz	jashamaqdchisingiz	jashamaqchi emessingiz	bilmekchisingiz	bilmekchi emessingiz
3. çk	—maqchi/mekchi(lAr)	jashamaqchi(lar)	jashamaqchi emes(ler)	bilmekchi(ler)	bilmekchi emes(ler)

Hikâye & Rivayet

Şimdiki / Geniş / Gelecek Zamanın Hikâyesi & Rivayeti

Şahıs	Yapı: -(A)r edi	jasha- "yaşamak"	Olumsuz	bil- "bilmek"	Olumsuz
1. tk	—(A)r edim	jashar edim	jashamas edim	biler edim	bilmes edim
2. tk	—(A)r eding	jashar eding	jashamas eding	biler eding	bilmes eding
3. tk	—(A)r edi	jashar edi	jashamas edi	biler edi	bilmes edi
1. çk	—(A)r edik	jashar edik	jashamas edik	biler edik	bilmes edik
2. çk	—(A)r edingiz	jashar edingiz	jashamas edingiz	biler edingiz	bilmes edingiz
3. çk	—(A)r edi(ler)	jashar edi(ler)	jashamas edi(ler)	biler edi(ler)	bilmes edi(ler)

Geçmiş Zamanın Hikâyesi & Rivayeti

Şahıs	Yapı: -ghan/gen edi	jasha- "yaşamak"	Olumsuz	bil- "bilmek"	Olumsuz
1. tk	—ghan/gen edim	jashaghan edim	jashamaghan edim	bilgen edim	bilmegen edim
2. tk	—ghan/gen eding	jashaghan eding	jashamaghan eding	bilgen eding	bilmegen eding
3. tk	—ghan/gen edi	jashaghan edi	jashamaghan edi	bilgen edi	bilmegen edi
1. çk	—ghan/gen edik	jashaghan edik	jashamaghan edik	bilgen edik	bilmegen edik
2. çk	—ghan/gen edingiz	jashaghan edingiz	jashamaghan edingiz	bilgen edingiz	bilmegen edingiz
3. çk	—ghan/gen edi(ler)	jashaghan edi(ler)	jashamaghan edi(ler)	bilgen edi(ler)	bilmegen edi(ler)

(Yazınsal) Şimdiki Zamanın Hikâyesi & Rivayeti

Şahıs	Yapı: -maqda/mekde edi	jasha- "yaşamak"	Olumsuz	bil- "bilmek"	Olumsuz
1. tk	—maqda/mekde edim	jashamaqda edim	jashamaqda emes edim	bilmekde edim	bilmekde emes edim
2. tk	—maqda/mekde eding	jashamaqda eding	jashamaqda emes eding	bilmekde eding	bilmekde emes eding
3. tk	—maqda/mekde edi	jashamaqda edi	jashamaqda emes edi	bilmekde edi	bilmekde emes edi
1. çk	—maqda/mekde edik	jashamaqda edik	jashamaqda emes edik	bilmekde edik	bilmekde emes edik
2. çk	—maqda/mekde edingiz	jashamaqda edingiz	jashamaqda emes edingiz	bilmekde edingiz	bilmekde emes edingiz
3. çk	—maqda/mekde edi(ler)	jashamaqda edi(ler)	jashamaqda emes edi(ler)	bilmekde edi(ler)	bilmekde emes edi(ler)

Niyet Bildiren Gelecek Zamanın Hikâyesi & Rivayeti

Şahıs	Yapı: -maqchi/mekchi edi	jasha- "yaşamak"	Olumsuz	bil- "bilmek"	Olumsuz
1. tk	—maqchi/mekchi edim	jashamaqchi edim	jashamaqchi emes edim	bilmekchi edim	bilmekchi emes edim
2. tk	—maqchi/mekchi eding	jashamaqchi eding	jashamaqchi emes eding	bilmekchi eding	bilmekchi emes eding
3. tk	—maqchi/mekchi edi	jashamaqchi edi	jashamaqchi emes edi	bilmekchi edi	bilmekchi emes edi
1. çk	—maqchi/mekchi edik	jashamaqchi edik	jashamaqchi emes edik	bilmekchi edik	bilmekchi emes edik
2. çk	—maqchi/mekchi edingiz	jashamaqchi edingiz	jashamaqchi emes edingiz	bilmekchi edingiz	bilmekchi emes edingiz
3. çk	—maqchi/mekchi edi(ler)	jashamaqchi edi(ler)	jashamaqchi emes edi(ler)	bilmekchi edi(ler)	bilmekchi emes edi(ler)