Esperanto/Standart İsimler
Bu konuda -o ile biten finaĵvortoların temel özelliklerini inceleyeceğiz. Bu tür sözcüklere Esperanto'da O-vorto denir ancak kavramın -o ile bitip isim olmayan sözcükleri de kapsayacak şekilde yanlış anlaşılmaması için burada bunları standart isimler olarak adlandıracağız.
Sonuç olarak, standart isimler isim olan fnaĵvortolardır. Dolayısıyla sonlarında bitiş olarak -o bulunur ve bunları genelde buradan tanırız.
Bir standart isim çok farklı türdeki kavramları açıklamak için kullanılabilir:
| Esperanto | Türkçe | Kavram Türü |
|---|---|---|
| tablo | masa | nesne adı |
| hundo | köpek | hayvan türü adı |
| saĝo | bilgelik | nitelik adı |
| amo | sevgi | duygu adı |
| kuro | koşu | hareket adı |
| martelado | çekiçle vurma | eylem adı |
| Berlino | Berlin | şehir adı |
| Petro | Petro | insan adı |
Standart isimler çoğul olarak kullanıldıklarında -J, nesne durumunda olduklarında -N eki alırlar. Aynı zamanda her iki durum da geçerli olduğunda bu eklerin her ikisini de aynı anda alabilirler. Ancak -J daima -N'den önce gelir.
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| tabloj tablon tablojn |
masalar masayı masaları |
| hundoj hundon hundojn |
köpekler köpeği köpekleri |
Aynı zamanda standart isimlerde bulunan -o bitişi, bazı amaçlar için kesme işareti (') ile değiştirilebilir. Ancak bu yalnızca -o bitişinden sonra hiçbir şey yoksa yapılır. Yani -o'dan sonra sonuna -j veya -n almış bir isimin bitişi kesme işaretiyle değiştirilemez.
| -o Bitişli | Kesme İşaretli |
|---|---|
| hundo | hund’ |
| saĝo | saĝ’ |
| amo | am' |
| kuro | kur’ |
| Berlino | Berlin’ |
Yukarıda kısaca bahsedilen konular ileride daha ayrıntılı bir biçimde incelenecektir.
Şimdi bu isimlerle ilgili en tartışmalı konulardan biri olarak bunların cinsiyet belirtme durumunu ele alalım.
İsimlerin cinsiyet anlamı[değiştir]
Öncelikle belirtmek gerekir ki Esperanto'da gramatik cinsiyet yoktur. (Aynı şey Türkçe'de de, İngilizce'de de var olmadığından bu kavramı bilmeyenler bulunabilir. Gramatik cinsiyet kısaca, ismin erkek veya dişi olmasına göre, aldığı eklerin veya onu niteleyen sıfatların şekil değiştirmesi olarak tanımlanabilir. Örneğin Arapça ve İspanyolca bu özelliğe sahip olan dillerdendir).
Yine de Esperanto'da birçok standart isim, kendi içerisinde cinsiyet anlamı içerir. Bu cinsiyet anlamını sondaki -o bitişinin verdiğini düşünmek yanlıştır.
Esperanto öğrenilirken nasıl ki sözcüklerin anlamının öğrenilmesi gerekiyorsa, insan ve hayvanları tanımlayan standart isimlerin de cinsiyet anlamı içerip içermedikleri öğrenilmek durumundadır. Çünkü bu konuda genel bir kural yoktur.
Esperanto'da isimler, içerdikleri varsayılan cinsiyet anlamına göre üç grupta toplanabilir: erkek isimler, dişi isimler, cinssiz isimler.
Cinssiz isimler[değiştir]
Bunlar cinsiyet anlamı içermezler. Cinsiyet anlamı vermeyen isim türlerini ve bunların bazı örneklerini şu şekilde listeleyebiliriz:
1. Çok genel hayvan ve insan isimleri
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| besto | hayvan |
| birdo | kuş |
| insekto | böcek |
| fiŝo | balık |
| homo | insan |
| persono | kişi |
| infano | çocuk |
2. Bazı ekler
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| -ulo | (kişi eki) |
| -isto | (meslek/ideoloji eki) |
| -ano | (üyelik eki) |
| -estro | (başkanlık eki) |
| -ido | (soy eki) |
3. Ortaç ekleri
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| -anto | -an |
| -into | -mış olan |
| -onto | -acak olan |
| -ato | -ılan |
| -ito | -ılmış olan |
| -oto | -ılacak olan |
4. Bütün hayvanlar
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| kato | kedi |
| leono | aslan |
| ĉevalo | at |
| zebro | zebra |
| hundo | köpek |
| lupo | kurt |
| koko | tavuk veya horoz |
| ansero | kaz |
| pasero | serçe |
| ezoko | turnabalığı |
| formiko | karınca |
| araneo | örümcek |
| muŝo | sinek |
5. Ailesel olmayan çeşitli insan ilişkileri
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| amiko | arkadaş |
| kolego | meslektaş |
| gasto | misafir |
| najbaro | komşu |
| membro | üye |
| ĉefo | şef |
| kamarado | -daş (ortak bir yöne sahip olunan kimse) |
6. Meslekler ve çeşitli insan rolleri
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| aktoro | aktör, aktris |
| sekretario | sekreter |
| kelnero | garson |
| tajloro | terzi |
| ŝoforo | şoför |
| geografo | coğrafyacı |
| redaktoro | editör |
| studento | öğrenci |
| sklavo | köle |
| mastro | sahip |
| majstro | maystro |
| moŝto | ekselans |
| ministro | bakan |
| nobelo | asilzade |
| turisto | turist |
| fripono | dolandırıcı |
| heroo | kahraman |
| pasaĝero | yolcu |
| viktimo | mağdur |
7. Ordu mensupları
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| soldato | asker |
| oficiro | subay |
| kaporalo | onbaşı |
| leŭtenanto | teğmen |
| kapitano | yüzbaşı |
| kolonelo | albay |
| generalo | general |
| adjutanto | yaver |
8. Bazı din görevlileri
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| pastro | rahip |
| episkopo | piskopos |
| kardinalo | kardinal |
| diakono | diyakoz |
| katoliko | katolik |
| bonzo | budist rahip |
9. Millet, kavim, ırk sahipleri
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| Anglo | İngiliz |
| Svedo | İsveçli |
| Ruso | Rus |
| Japano | Japon |
| Ĉino | Çin |
| Arabo | Arap |
| Cigano | Çingene |
| Lapono | Lapon |
| Judo | Yahudi |
| Apaĉo | Apaçi |
| Slavo | Slav |
| indiĝeno | yerli |
10. Doğaüstü varlıklar
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| dio | tanrı |
| diablo | şeytan |
| anĝelo | melek |
| feo | peri |
| koboldo | gulyabani |
| fantomo | hayalet |
| genio | cin |
Erkek isimler[değiştir]
Bu isimler söylendiğinde bahsedilen bireyin erkek olduğu anlamı kendliğinden çıkar. İşte gruplandırılmış bazı örnekler:
1. Erkek olduğu açık çeşitli isimler
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| viro | adam, erkek |
| sinjoro | bay, bey |
| fraŭlo | bekâr erkek |
| knabo | erkek çocuk-genç, oğlan |
| bubo | afacan |
| ĝentlemano | centilmen |
| masklo | erkek |
2. Bir ek
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| -ĉjo | (erkek adı kısaltma eki) |
3. Aile ile ilgili isimler
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| patro | baba |
| frato | erkek kardeş |
| filo | oğul |
| avo | dede |
| nepo | torun |
| nevo | yeğen |
| onklo | amca, dayı |
| kuzo | kuzen |
| fianĉo | nişanlı (erkek) |
| edzo | koca (eş) |
| vidvo | dul (erkek) |
Not : Ancak, parenco (akraba) sözcüğü genelde cinssiz kabul edilir.
4. Asiller ve benzer üst kesim
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| reĝo | kral |
| caro | çar |
| princo | prens |
| grafo | kont |
| barono | baron |
| ŝaho | şah |
| mikado | mikado (Japon kralı) |
| emiro | emir (Arap emiri) |
| samurajo | samuray |
Not : Ancak nobelo (asil) sözcüğünün kendisi genelde cinssiz sayılır.
5. Bazı din adamları
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| imamo | imam |
| papo | papa |
| rabeno | haham |
| abato | başrahip |
| monaĥo | keşiş |
6. Hayvanlarla ilgili bazı özel kullanımlar
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| taŭro | boğa |
| okso | öküz |
| kapono | kısır horoz |
| stalono | aygır |
Dişi isimler[değiştir]
Bunlar anlam içeriğinde dişi olma durumu bulunan isimlerdir.
1. Dişi olduğu açık olanlar
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| femalo | dişi |
2. Bazı ekler
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| -in- | dişileştirme eki |
| -nj- | dişi ad kısaltma eki |
3. Çeşitli dişi isimler
| Esperanto | Türkçe |
|---|---|
| amazono | amazon |
| damo | dam(a) |
| furio | Furies |
| gejŝo | geyşa |
| hetajro | hetaerae |
| madono | Meryem |
| matrono | Matrones |
| megero | Megaera |
| meretrico | metres |
| muzo | müz |
| nimfo | Nemf |
| primadono | prima donna |
| putino | hayat kadını |
| subreto | soubrette |
Cinsler arası geçiş[değiştir]
Sonuç olarak, anlam bakımından isimlerin büyük bölümünün cinssiz olduğu söylenebilir. Erkek isimler çok daha azdır, dişi isimler bunlardan da az miktardadır.
Burada bahsedilen cinsiyet sınıflandırmalarına her zaman uyulması beklenemez. İsimlerin taşıdıkları cinsiyet ayrıntısı üzerinde herkesin kabul ettiği kesin bir anlaşma yoktur.
-IN eki kullanılarak, bir sözcüğe dişilik anlamı katılabilir.
| İsim | Cins | +ino | Yeni cins |
|---|---|---|---|
| homo (insan) | cinssiz | homino (dişi insan) | dişi |
| viro (adam) | erkek | virino (kadın) | dişi |
| studento (öğrenci) | cinssiz | studentino (kız öğrenci) | dişi |
| hundo (köpek) | cinssiz | hundino (dişi köpek) | dişi |
İsim erkekse, dişisinden bahsetmek için -in kullanılır. İsim cinssizse de dişi olduğu özellikle vurgulanmak istendiğinde -in kullanılabilir. İsim dişiyse tabii ki -in kullanılmaz.
Mutlaka erkek olduğu vurugusu yapılmak isteniyorsa cinssiz bir isme vira (erkek) sıfatı veya bunun kısaltılmışı olan VIR- öneki getirilebilir. (VIR- aslında geleneksel anlamda ek olarak sayılmaz.)
| İsim | Cins | vir+ | Yeni cins |
|---|---|---|---|
| leono (aslan) | cinssiz | virleono (erkek aslan) | erkek |
| hundo (köpek) | cinssiz | virhundo (erkek köpek) | erkek |
| homo (insan) | cinssiz | virhomo (erkek insan) | erkek |
| studento (öğrenci) | cinssiz | vira studento (erkek öğrenci) | erkek |
İsim erkekse elbette vir- eklenmez. İsim dişiyse teorikte vir- eklenebilir ancak böyle bir durumla pek karşılaşılmaz.
GE- önekiyle "her iki cinsiyet" anlamı verilebilir.
| İsim | Cins | ge+ | Yeni cins |
|---|---|---|---|
| homo (insan) | cinssiz | gehomoj (dişi ve erkek insanlar) | karışık |
| viro (adam) | erkek | geviroj (kadınlar ve adamlar) | karışık |
| studento (öğrenci) | cinssiz | gestudentoj (erkek ve kız öğrenciler) | karışık |
| hundo (köpek) | cinssiz | (gehundoj dişi ve erkek köpekler) | karışık |
Eğer isim cinssizse, ge- aslında gereksizdir. Ancak, her iki cinsten de en az birer tane bulunduğu vurgulanmak istenirse kullanılabilir. Ge- genelde erkek isimlerde veya nadiren cinssiz isimlerde kullanılır, dişi isimlerle kullanılmaz.
-CJ- kısaltma ekiyle yapılan isimler erkek, -NJ- ile yapılanlar dişi sayılır.
Ne yazık ki bazı isimlerin cinsiyet anlamı hakkında farklı görüşler vardır. Özellikle cinssiz isimlerden 1., 2., 3., 4., 9. ve hatta 5. gruptakilerinin bazılarını erkek isim kabul edenler bulunmaktadır. Bu yüzden, gerekli olmadığı hâlde -in eki bunlarla çokça kullanılır.
Eski zamanlarda, bugün cinssiz diye niteledirdiklerimizin bir çoğunun erkek olarak kullanıldığını belirtmek gerekir. Ancak dil, zamanla gereksinimleri karşılamak adına cinssizleşme yönünde değişmektedir.
İleride vir-, -in, -ĉj-, -nj- ekleri daha ayrıntılı olarak incelenecektir.