Esperanto/Esperanto'da Sözcük Türleri

Vikikitap, özgür kütüphane
↑ İçindekiler ↑
← İleri Esperanto Esperanto'da Sözcük Türleri Standart İsimler →

Diğer konulara geçmeden önce Esperanto'da iki farklı sözcük türünün var olduğuna dikkat etmemiz yararlı olacaktır.

Bunlardan ilki finaĵvorto denen sözcüklerdir. İlk olarak bunlardan söz edelim.

Finaĵvorto[değiştir]

Bu sözcükler dilin düzenli yapıları olup yerine göre isim, sıfat, zarf veya fiil durumuna geçebilirlier. Ancak direkt olarak kök halinde kullanılmazlar. (Kesme işateriyle kullanımlarından daha sonra bahsedeceğiz).

Basit bir finaĵvorto KÖK + BİTİŞ şeklindeki bir sözcüktür. Ancak bitişten önce birden çok kökler, hatta herhangi kelimeler de bulunabilir.

Yalnızca 9 adet normal bitiş vardır: -A, -E, -I, -O, -U, -AS, -IS, -OS, -US. Bitişler sözcük türünü veya fiil zamanını belirlerler. Normalde -J ve -N bitiş olarak kabul edilmez. Bu ikisini daha sonra inceleyeceğiz.

Kökler ise bitişsiz kullanılmayan sözcük parçalarıdır. Kökler çok farklı anlamları karşılayabilirler. Örneğin; insanlar, hayvanlar, eylemler, nitelikler, soyut kavramlar, nesneler vb..

Bu durumda finaĵvortolara örnek olarak şunlar verilebilir:

Esperanto Türkçe
patr.o baba
roz.o gül
sun.o güneş
am.o sevgi
san.a sağlıklı
verd.a yeşil
eg.e çokça, kocaman
aparten.i ait olmak
bril.as parlar, parlıyor
est.os olacak

Genel bir kural olarak her bir kökün 9 bitişin her birine uyum gösterdiği kabul edilir. Bazı kök+bitiş kombinasyonlarının kullanımı yaygın olmayabilir veya anlam tam olarak tahmin edilemeyebilir. Yine de, bunların kullanılmasında kurala uygunluk açısından bir sorun yoktur. Örneğin,

Esperanto Türkçe
homo insan
homa insan olan, insana ait, insanla ilgili
home insan olarak, insanca
homi insan olmak
homas insandır
vb. ...
Esperanto Türkçe
bluo mavi (rengin adı)
blua mavi (sıfat)
blue mavi bir şekilde, mavice
blui mavi olmak
bluas mavidir
vb. ...
Esperanto Türkçe
kuro koşu
kura koşusal, koşu ile ilgili
kure koşu olarak
kuri koşmak
kuras koşar, koşuyor
vb. ...

Birden fazla kökün veya sözcüğün birleşimiyle oluşan finaĵvortolar da vardır. Örneğin,

Esperanto Yapı Türkçe
vapor.ŝip.o buhar.gemi.isim vapur
fin.aĵ.vort.o son.şey.kelime.isim bitişli sözcük
brak.horloĝ.o kol.saat(alet).isim kol saati
mar.stel.o deniz.yıldız.isim deniz yıldızı
pluv.nub.o yağmur.bulut.isim yağmur bulutu
al.ven.i -e.gelmek.fiil ulaşmak
tag.mez.o gün.orta.isim öğle
post.(tag.mez.o) sonra.(öğle) öğleden sonra
roz.kolor.a gül.renk.sıfat pembe
brak.ring.o kol.yüzük.isim bilezik
ring.o.fingr.o yüzük.isim.parmak.isim yüzük parmağı
bild.o.punkt.o resim.isim.nokta.isim piksel

Son iki örnekte, söyleniş zorluğunu yenmek için ilk birleşenlerin tür belirteci (-o harfi) düşürülmemiştir. Bu kişisel tercihe bağlı bir kullanım olup ara -o'ların söylenmesi veya söylenmemesi dilbilgisi açısından bir farklılık arz etmemektedir.

Daha sonraları inceleyeceğimiz yapım ekleri de aslında normal bir kök statüsündedir ve bazıları hiç yaygın olmasa da, teorik olarak her biri bitişlerle birlikte ayrı bir sözcük olarak kullanılabilir.

Esperanto'da binlerce kök mevcuttur (yaklaşık 15-20 bin kadar). Bunların bir çoğu terimsel anlamlar içerir. Örneğin biyolojik tür adı, element-bileşik adları gibi. Dolayısıyla ilk etapta bilinmesi gereken köklerin sayısı bu denli çok değildir. Bu köklerle bitişler çarpılırsa ve eklerle birleşik kelimeler de hesaba katılırsa (elbette sonsuz ama kullanılabilirlik bakımından) en az birkaç milyon sözcük, anlamları anlaşılacak biçimde üretilebilir. (Şu an çok çeşitli alanlarda sayısız eserin yazılmış veya çevrilmiş olduğu İngilizce'de dahi kullanıma hazır sözcük sayısı 1 milyonun yalnızca biraz üzerindedir). Oluşacak bu yeni sözcüklerin her biri birer bitişe sahip olacağı için birer finaĵvorto olacaktır. Bu bakımdan finaĵvortoların Esperanto'daki sözcüklerin çok çok büyük bir çoğunluğunu oluşturduğu söylenebilir.

Vorteto[değiştir]

Finaĵvorto olmayan sözcüklere vorteto (kelimecik) denir.

Vortetolar sözcük dağarcığında sınırlı bir yer tutarlar. Toplamda 200'den az vorteto vardır ve finaĵvortoların aksine yeni vorteto üretmek kolay kolay mümkün değildir.

Sayıları çok az olmasına karşın çok temel anlamları veya dilbilgisel amaçları karşıladıklarından vortetolar en az finaĵvortolar kadar sık karşımıza çıkarlar.

Bu sözcükleri finaĵvortolardan ayıran özellik, bunların bitişsiz olarak yani kök halinde kullanılmalarıdır.

Aşağıda Esperanto'da mevcut olan bütün resmi vortetoların listesi verilmiştir:

Esperanto Türkçe
adiaŭ hoşçakal
ajn herhangi
al -e
almenaŭ en azından
ambaŭ her iki, her ikisi
ankaŭ de, dahi
ankoraŭ hâlâ
anstataŭ yerine
antaŭ önce, önünde
apenaŭ neredeyse hiç, -er -mez, -den çok değil
apud yanında
veya
baldaŭ yakında
bis bir daha!
cent 100
ci sen (kullanılmaz)
ĉar çünkü, olduğundan
ĉe -de, yakınında
ĉi (yakınlık bildirir)
ĉia her tür
ĉial her sebeple
ĉiam her zaman
ĉie her yer
ĉiel her şekilde
ĉies herkesin
ĉio her şey
ĉiom tamamı
ĉirkaŭ çevresinde
ĉiu her, herkes
ĉu mi
da (miktar belirtir)
de -nin, tarafından, -den
dek on
des o kadar ...
do sonuçta, böylece
du iki
dum süresince
bile
ekster dışarısında
el -den
en içinde, -de
fi (aşağılama veya kötü durum belirten ünlem)
for (uzaklaşma belirtir)
ĝi o (cinssiz)
ĝis -e kadar
ha (herhangi bir şey belirten bir ünlem)
he hey!, (seslenerek dikkât çekmede kullanılan ünlem)
hieraŭ dün
ho o!, ya, ey
hodiaŭ bugün
hura (neşe veya onaylama belirten ünlem)
ia bir tür
ial bir nedenle
iam bir zaman
ie bir yerde
iel bir şekilde
ies birinin
ili onlar
inter arasında
io bir şey
iom bir miktar
iu biri
ja elbette, (anlamı çokça güçlendirir)
jam artık, çoktan
je (belirli bir anlamı olmayan edat)
jen işte
jes evet
ju ne kadar ...
ĵus daha yeni, henüz
kaj ve
ke ki
kia ne tür, nasıl
kial neden
kiam ne zaman
kie nerede
kiel nasıl, gibi
kies kimin
kio ne
kiom ne kadar
kiu kim, hangi
kontraŭ karşısında
krom hariç
kun ile
kvankam olmasına rağmen
kvar dört
kvazaŭ sanki
kvin beş
la (belirli artikel)
laŭ -e göre, boyunca
li o (erkek)
malgraŭ -e rağmen
mem kendi
mi ben
mil 1000
minus eksi
morgaŭ yarın
naŭ dokuz
ne (olumsuzluk verir)
nek ne ...
nenia hiçbir tür
nenial hiçbir sebeple
neniam hiçbir zaman
nenie hiçbir yerde
neniel hiçbir şekilde
nenies kimsenin
nenio hiçbir şey
neniom hiç
neniu hiçbiri, hiçkimse
ni biz
nu şimdi..., (geç(iştir)me sözcüğü)
nul sıfır
nun şimdi
nur sadece
ok sekiz
ol (karşılaştırma sözcüğü), -den
oni biri
per vasıtasıyla, ile
plej en ...
pli daha ...
plu daha da, hâlâ, (daha devam etmek anlamı verir)
plus artı
po -er, -şer
por için
post sonra
preskaŭ neredeyse
preter yanından
pri hakkında
pro sebebiyle, yüzünden
se eğer
sed ama
sen -siz
sep yedi
ses altı
si kendisi
ŝi o (dişi)
sub altında
super üstünde, yukarısında
sur üstünde, yüzeyinde
tamen yine de
tia o tür
tial o sebeple
tiam o zaaman
tie orada
tiel o şekilde
ties onun
tio o (şey)
tiom o kadar
tiu o
tra boyunca
trans ötesinde
tre çok
tri üç
tro çok fazla, gereğinden çok
tuj hemen, hemen şimdi, anında
unu bir
ve (sitem, gözdağı veya mutsuzluk bildiren ünlem)
vi sen, siz

Ayrıca Esperanto harf adları da böyledir: a, bo, co, ĉo, ...

Bunlar dışında örneğin Ek! (Başla!, Tamam!), Hej! (hey!) gibi "yarı-resmi" vortetolardan da bahsedilebilir.

Çok nadir olarak yeni vortetolar (yani bitişsiz isimler) üretilebildiğini belirtmiştik. Bunların sayısı çok azdır. Örnek olarak malpli ve malplej verilebilir.

Vortetolar sonlarına bitiş aldıklarında, finaĵvortoya dönüşürler. (Örn. kial → kialo (sebep), ni → nia (bizim))

Vortetoların bazıları sesli harflerle biter. Bunların normal bitişlerle karıştırılmaması gerekir. Örneğin b harfinin adı olan "bo"'daki o, isim olmayı belirtmez, kendiliğinden vardır. Dolayısıyla, bu sözcüğü kök olarak kabul ettiğimizde bon, bumi, beca gibi değil, orijinal formu bozmadan bo-on, bo-umi, bo-eca şeklinde çekimlemek gerekir.

Vortetolardan 45'i bir tabloya göre kurallı olarak üretilir. (Kio, io, nenio, ĉio, tio, tiu, tia, tie, tial, tiel, tiam, ties, tiom ... vb.) Bunlara tabelvorto denir. Bunlar sonraki konularda ayrıntılı olarak ele alınacaktır.