Esperanto/2. Ders

Bu bölümde işlenen konular
Sözcük bilgisi	Li, Ŝi, Ne, Mateno, Tago, Vespero, Nokto, Bona, Nova, Bela, Juna, Granda, Longa, Alta
Dilbilgisi	Mal- ön eki, Ne- ön eki, Sıfatlar, Olumsuzluk
Pratik - İletişim kurma	Gün içinde selamlaşma, Durum belirtme

Sözcükler

Li

= o (erkek) — / li /

Li, "o" anlamındaki şahıs zamirlerinden biridir.

Yalnızca erkeklerden (erkek insan ve nadiren erkek hayvan) bahsederken kullanılır.

Ŝi

= o (dişi) — / şi /

Ŝi, "o" anlamına gelen diğer bir şahıs zamiridir.

Yalnızca dişilerden (dişi insan ve nadiren dişi hayvan) bahsederken kullanılır.

* "O" anlamına gelen başka bir şahıs zamiri daha var, ancak bunu sonraki derste ele alacağız.

Esperanto'daki Ŝ / ŝ harfi Türkçe'deki "ş" gibi okunur.

Mateno

= sabah — / mateno /

Tago

= gün — / tago /

Vespero

= akşam — / vespero /

Nokto

= gece — / nokto /

Bona

= iyi — / bona /

Nova

= yeni — / nova /

Bela

= güzel, yakışıklı — / bela /

Juna

= genç — / yuna /

Granda

= büyük — / granda /

Longa

= uzun (ence) — / longa /

Alta

= yüksek, uzun (boyca) — / alta /

Longa ve Alta

Esperanto'da uzun anlamını iki sözcük karşılar: longa ve alta.

Genel olarak, cisimlerin (özellikle yatay duranların) uzunluğunu belirtirken veya "uzun" kavramını mecazi olarak kullanırken longa sözcüğü kullanılır. Örneğin; uzun kalem, uzun tren, uzun timsah, uzun yol, uzun zaman, uzun gece, uzun yazı, uzun konuşma, uzun hayat söz gruplarında altı çizili "uzun"ların Esperanto karşılığı longa’dır.

Alta ise yüksek demektir. Ama, içinde yükseklik anlamı bulunan uzunlukları (dikey uzunlukları) ve mecazi olarak "yüksek" kavramını da karşılar. Örneğin, uzun adam, uzun çocuk, uzun direk, uzun kule, yüksek bina, yüksek dağ, yüksek fiyat, yüksek seviye, yüksek kalite söz gruplarında altı çizili kelimeleri karşılayan Esperanto sözcük alta’dır.

Özetle, longa uzun, alta yüksek demektir. Ama bahsedilen uzunluk, cismin dikey duruşundan dolayı yüksekliği de beraberinde getiriyorsa, uzun yerine yüksek anlamına gelen alta kullanılır (özellikle de bir insanın boyundan bahsederken).

Ne

= hayır, değil vb. — / ne /

Ne’nin kullanımını "Dilbilgisi" başlığı altındaki "Olumsuzluk" bölümünde açıklayacağız.

Dilbilgisi

Mal- Ön Eki

Mal-, zıt anlam belirten ön ektir. Önüne geldiği sözcüğü karşıt anlamlı bir sözcüğe çevirir.

* Esperanto'da yapım eki olarak birçok ön ek ve sonek (veya bazılarına göre iç ek) bulunur. Bu sayede ezberlenmesi gereken kelime sayısı bir hayli azalır ve aynı zamanda dilde üretkenliğin de önü açılır.

Mal-’ın anlamı nasıl değiştirdiğini aşağıdaki tabloda görebiliriz.

Esperanto Sözcük	Türkçe Anlamı	"Mal-" Ekli Sözcük	Türkçe Anlamı
Bona	iyi	Malbona	kötü
Nova	yeni	Malnova	eski
Bela	güzel, yakışıklı	Malbela	çirkin
Juna	genç	Maljuna	yaşlı
Granda	büyük	Malgranda	küçük
Longa	uzun (ence)	Mallonga	kısa (ence)
Alta	yüksek, uzun (boyca)	Malalta	alçak, kısa (boyca)

Oldukça basit, değil mi? Bu ve benzeri ekler ve sözcük birleştirme sayesinde, bir tek kök sözcük ezberleyerek bir anda 10 ila 100 kadar yeni kelime öğrenmiş olabilirsiniz.

* Kolaylıkla tahmin edebileceğiniz gibi mallonga ve malalta’nın kullanım alanları arasındaki fark, longa ve alta arasındaki ayrımın bir benzeridir. Yani "kısa tren" demek için mallonga (ence kısa) kullanırken, "kısa adam" derken malalta (alçak, boyca kısa) kullanılmalıdır.

* Bazı zıt sözcüklerin alternatifleri de vardır. Örneğin malgranda yerine eta da kullanılabilir (bu da aslında bir eke dayanıyor). Başka bir örnek ise malnova ile aynı anlama gelen olda sözcüğüdür. Ancak bu sözcük, şiir vb. eserler dışında pek kullanılmaz.

Ne- Ön Eki

Ne- ön eki ... olmayan anlamını verir.

Bu ekin kullanımını şu tabloda tabloda örnekleyebiliriz:

Esperanto	Türkçe	Esperanto	Türkçe
Bona	iyi	Nebona	iyi olmayan
Nova	yeni	Nenova	yeni olmayan
Bela	güzel, yakışıklı	Nebela	güzel olmayan, yakışıklı olmayan
Juna	genç	Nejuna	genç olmayan
Granda	büyük	Negranda	büyük olmayan
Longa	uzun (ence)	Nelonga	(ence) uzun olmayan
Alta	yüksek, uzun (boyca)	Nealta	yüksek olmayan, (boyca) uzun olmayan

Ne- ve Mal-

Mal- ve Ne- ön eklerinin anlamları birbirine benzemekle birlikte aralarında bir nüans vardır.

Örneğin, malgranda "küçük" demektir, negranda "büyük olmayan" demektir. Büyük olmayan bir şeyin küçük olması gerekmez (orta büyüklükte olabilir ama küçük de olabilir).

Benzer şekilde, malbela (çirkin) net bir olumsuz durumu belirtirken, nebela (güzel olmayan) sadece olumlu anlamın yokluğunu belirtir.

Ne- ile Mal- ard arda da kullanılabilir. Örneğin nemalgranda "küçük olmayan", nemalbona "kötü olmayan" anlamına gelir.

* Bona (iyi) sözcüğüne mal- ekleyerek malbona (kötü), ona da ne- ekleyerek nemalbona (kötü olmayan) sözcüğünü elde ettik. Peki malnebona olabilir miydi? Dilbilgisi bakımından evet, ancak anlam bakımından hayır diyebiliriz. Çünkü nebona "iyi olmayan" demektir, mal- eki ise anlamı tam zıddına çevirir. Halbuki "iyi olmayan" kavramının anlamca zıttı yoktur. "İyi", "iyi olmayan"ın değil "kötü"nün zıddıdır. "Kötü olmayan" da "iyi olmayan"ın zıttı değildir, çünkü iyi olmayan bir şey kötü de olmayabilir. Yani özetle, malnebona teorik olarak doğru bir sözcüktür ama hiçbir tutarlı anlam ifade etmez.

* Şu ana dek gördüğümüz üzere Esperanto mantık kurallarına oldukça bağlı bir dildir. Buna göre teorik olarak malmalbona ve nenebona sözcükleri bona ile aynı anlama, yani "iyi" anlamına gelmelidir. Öyleyse bu sözcükler mantıklıdır, ama elbette bunları günlük hayatta kullanmak son derece mantıksızdır.

Sıfatlar

Hemen hemen bütün isimlerin o ile bittiğini hatırlayalım. Sıfatlar için de benzer bir durum söz konusudur. Bütün sıfatlar a ile biter.

Esperanto	Türkçe
bona	iyi
bela	güzel (vb.)
malnova	eski
granda	büyük
maljuna	yaşlı

* Aslında sondaki -o'yu -a'ya çevirerek isimden sıfat yapmak, sondaki -a'yı -o'ya çevirerek de sıfattan isim yapmak mümkündür. İlk aşamada bunun ayrıntısından bahsetmeye gerek duymuyoruz, bunu yapmaya zaman içinde kendi kendinize alışacaksınız.

İsmi Sıfatla Niteleme

Esperanto'da yalın durumdaki adları sıfatla niteleme işini aynen Türkçe'deki gibi yapabiliriz.

Esperanto	Türkçe	Okunuş
bona instruisto	iyi (bir) öğretmen	bona instruisto
bela infano	güzel (bir) çocuk	bela infano
malnova libro	eski (bir) kitap	malnova libro
granda urbo	büyük (bir) şehir	granda urbo
maljuna viro	yaşlı (bir) adam	malyuna viro

Türkçe'den farklı olarak Esperanto'da önce ismi, sonra sıfatı söylemek de mümkündür.

Esperanto (1)	Esperanto (2)	Türkçe
malbona studento	studento malbona	kötü (bir) öğrenci
malalta virino	virino malalta	kısa bir kadın
nova tago	tago nova	yeni (bir) gün
nebona homo	homo nebona	iyi olmayan (bir) insan
longa nokto	nokto longa	uzun (bir) gece

1. sütundaki kullanım, 2. sütundakilere göre daha yaygındır.

Birden çok sıfat kullanarak da Türkçedekine benzer yapıda tamlamalar oluşturabiliriz.

Esperanto	Türkçe
juna bela virino	genç güzel (bir) kadın
bela malgranda urbo	güzel küçük (bir) şehir
bona malnova libro	iyi (bir) eski kitap

* Umarım en son örneğin neden "iyi eski (bir) kitap" diye değil de "iyi (bir) eski kitap" biçiminde çevrildiğine takılmamışsınızdır. Sonuçta çeviri matematik kurallarıyla açıklanamaz, esas olan, anlamı uygun şekilde karşılamaktır. Bundan sonraki derslerde bu tür önemsiz ayrıntılarla ilgili ayrıca açıklama yapmayacağım ancak çevirinin yeterince farklı olmasını gerektiren önemli bir neden varsa bunu belirteceğim.

Sıralama serbestliği bu tür tamlamalarda da vardır. Örneğin, son tamlamayı söylemek için 6 ayrı alternatifimiz var:

Esperanto	Türkçe
bona malnova libro	iyi (bir) eski kitap
malnova bona libro	iyi (bir) eski kitap
libro bona malnova	iyi (bir) eski kitap
libro malnova bona	iyi (bir) eski kitap
bona libro malnova	iyi (bir) eski kitap
malnova libro bona	iyi (bir) eski kitap

Sıfat Cümlesi

Esperanto'da sıfat cümlesi kurmak kolaydır ve isim cümlesi kurmakla arasında önemli bir fark yoktur. Örnekleri inceleyelim:

Esperanto	Türkçe	Okunuş
Mi estas alta.	Ben uzun( boyluy)um.	mi estas alta
Istanbulo estas granda.	İstanbul büyüktür.	istanbulo estas granda
Li estas juna.	O (erkek) genç.	li estas yuna

Her ne kadar sıfat cümlesi olmasa da, yeri gelmişken yüklemi nitelenmiş ad olan isim cümlelerine örnek verelim.

Esperanto	Türkçe	Okunuş
Esperanto estas bona lingvo.	Esperanto iyi bir dildir.	esperanto estas bona lingvo
Mi estas bona homo.	Ben iyi bir insanım.	mi estas bona homo
Istanbulo estas bela urbo.	İstanbul güzel bir şehir.	istanbulo estas bela urbo
Ŝi estas malbona instruisto.	O (kadın) kötü bir öğretmen.	şi estas malbona instruisto

Sıralama konusunda hâlâ yeterince özgürüz.

Esperanto	Türkçe	Okunuş
Juna estas Ayşe.	Ayşe gençtir.	yuna estas ayşe
Instruisto mi estas.	Ben bir öğretmenim.	instruisto mi estas
Estas li juna.	O (erkek) genç.	li estas yuna

Yine de hiçbir zaman aşağıdaki gibi anlaşılması zor bir sıra kullanmamaya özen göstermek iyi olur, değil mi?

Esperanto	Türkçe
Estas studento malnova instruisto.	Eski bir öğretmen, bir öğrenci. Eski bir öğrenci, bir öğretmen.

* Ne dediği pek belli olmayan yukarıdaki cümleyi bir kenara bırakırsak, bugüne kadarki bütün cümlelerimizin öznesi ya özel isim (Turkio, Esperanto, Ayşe, ...) ya da bir şahıs zamiri (Mi, Li, ...) oldu. Çünkü cins isimleri kullanmadan önce artikelin kullanımını öğrenmek iyi olacak ve bu konuyu da 4. derste ele alacağız.

Olumsuzluk

Esperanto'da temel olumsuzluk sözcüğü "ne"dir.

Sıra çok önemli olmamakla birlikte, bir cümleyi olumsuzlaştırmanın en kolay yolu yüklemin öncesine ne getirmektir. Şu ana kadar eylem temelli bir yüklem olarak yalnızca estas’ı öğrendik.

Esperanto	Türkçe	Okunuş
Mi ne estas malalta.	Ben kısa boylu değilim.	mi ne estas malalta
Istanbulo ne estas lando.	İstanbul bir ülke değildir.	istanbulo ne estas lando
Li ne estas malbona viro.	O (erkek), kötü bir adam değildir.	li ne estas malbona viro

* Ne’nin cümledeki konumunu değiştirebiliriz. Olumsuzluk durumu aynı kalır ama olumsuzluk vurgusu ne’den sonra gelen sözcüğe kayar. Çok önemli olmadığından şimdilik bunun üstünde durmayacağız.

Özet

• Sıfatlar -a ile biterler ve nitelediği ismin sonuna veya başına getirilebilirler.
• Mal- ön eki kelimeyi zıt anlama çevirir, ne- ön eki zıt anlama göre daha zayıf olan "... olmayan" anlamı verir.
• Yalnız başına kullanıldığında ne cümleyi olumsuz yapar, alışılmış yeri yüklemin önüdür.